బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ద్వితీయోఽధ్యాయఃప్రథమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
స హోవాచ గార్గ్యో య ఎవాసావాదిత్యే పురుష ఎతమేవాహం బ్రహ్మోపాస ఇతి స హోవాచాజాతశత్రుర్మా మైతస్మిన్సంవదిష్ఠా అతిష్ఠాః సర్వేషాం భూతానాం మూర్ధా రాజేతి వా అహమేతముపాస ఇతి స య ఎతమేవముపాస్తేఽతిష్ఠాః సర్వేషాం భూతానాం మూర్ధా రాజా భవతి ॥ ౨ ॥
ఎవం రాజానం శుశ్రూషుమ్ అభిముఖీభూతం స హోవాచ గార్గ్యః — య ఎవ అసౌ ఆదిత్యే చక్షుషి చ ఎకః అభిమానీ చక్షుర్ద్వారేణ ఇహ హృది ప్రవిష్టః అహం భోక్తా కర్తా చేత్యవస్థితః — ఎతమేవ అహం బ్రహ్మ పశ్యామి అస్మిన్కార్యకరణసఙ్ఘాతే ఉపాసే ; తస్మాత్ తమహం పురుషం బ్రహ్మ తుభ్యం బ్రవీమి ఉపాస్స్వేతి । స ఎవముక్తః ప్రత్యువాచ అజాతశత్రుః మా మేతి హస్తేన వినివారయన్ — ఎతస్మిన్ బ్రహ్మణి విజ్ఞేయే మా సంవదిష్ఠాః ; మా మేత్యాబాధనార్థం ద్విర్వచనమ్ — ఎవం సమానే విజ్ఞానవిషయ ఆవయోః అస్మానవిజ్ఞానవత ఇవ దర్శయతా బాధితాః స్యామః, అతో మా సంవదిష్ఠాః మా సంవాదం కార్షీః అస్మిన్బ్రహ్మణి ; అన్యచ్చేజ్జానాసి, తద్బ్రహ్మ వక్తుమర్హసి, న తు యన్మయా జ్ఞాయత ఎవ । అథ చేన్మన్యసే — జానీషే త్వం బ్రహ్మమాత్రమ్ , న తు తద్విశేషేణోపాసనఫలానీతి — తన్న మన్తవ్యమ్ ; యతః సర్వమేతత్ అహం జానే, యద్బ్రవీషి ; కథమ్ ? అతిష్ఠాః అతీత్య భూతాని తిష్ఠతీత్యతిష్ఠాః, సర్వేషాం చ భూతానాం మూర్ధా శిరః రాజేతి వై — రాజా దీప్తిగుణోపేతత్వాత్ ఎతైర్విశేషణైర్విశిష్టమేతద్బ్రహ్మ అస్మిన్కార్యకరణసఙ్ఘాతే కర్తృ భోక్తృ చేతి అహమేతముపాస ఇతి ; ఫలమప్యేవం విశిష్టోపాసకస్య — స య ఎతమేవముపాస్తే అతిష్ఠాః సర్వేషాం భూతానాం మూర్ధా రాజా భవతి ; యథాగుణోపాసనమేవ హి ఫలమ్ ; ‘తం యథా యథోపాసతే తదేవ భవతి’ (శత. బ్రా. ౧౦ । ౫ । ౨ । ౨౦) ఇతి శ్రుతేః ॥

హృది ప్రవిష్టో భోక్తాఽహమిత్యాది ప్రత్యక్షం ప్రమాణయతి —

అహమితి ।

దృష్టిఫలం నైరన్తర్యాభ్యాసం దర్శయతి —

ఉపాస ఇతి ।

తావతా మమ కిమాయాతం తదాహ —

తస్మాదితి ।

మా మేతి ప్రతీకమాదాయాభ్యాసస్యార్థమాహ —

మా మేతీతి ।

వినివారయన్ప్రత్యువాచేతి సంబన్ధః ।

ఎకస్య మాఙో నివారకత్వమపరస్య సంవాదేన సంగతిరితి విభాగే సంభవతి కుతో ద్విర్వచనమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

మా మేత్యాబాధనార్థమితి ।

తదేవ స్ఫుటయతి —

ఎవమితి ।

త్వదుక్తేన ప్రకారేణ యో విజ్ఞానవిషయోఽర్థస్తస్మిన్నావయోర్విజ్ఞానసామ్యాదేవ సమానేఽపి విజ్ఞానవత్త్వే సత్యస్మానవిజ్ఞానవత ఇవ స్వీకృత్య తమేవార్థమస్మాన్ప్రత్యుపదేశేన జ్ఞాపయతా భవతా వయం బాధితాః స్యామ ఇతి యోజనా ।

తథాఽపి గార్గ్యస్య కథమీషద్బాధనం తత్రాఽఽహ —

అత ఇతి ।

అతిష్ఠాః సర్వేషామిత్యాదివాక్యం శఙ్కాద్వారాఽవతార్య వ్యాకరోతి —

అథేత్యాదినా ।

ఎతం పురుషమితి శేషః । ఇతిశబ్దో గుణోపాస్తిసమాప్త్యర్థః ।

పూర్వోక్తరీత్యా త్రిభిర్గుణైర్విశిష్టం బ్రహ్మ తదుపాసకస్య ఫలమపి జానామీత్యుక్త్వా ఫలవాక్యముపాదత్తే —

స య ఇతి ।

కిమితి యథోక్తం ఫలముచ్యతే తత్రాఽఽహ —

యథేతి ।

మనసి చేతి చకారాద్బుద్ధౌ చేత్యర్థః ॥౨॥