ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸ ಹೋವಾಚ ಗಾರ್ಗ್ಯೋ ಯ ಏವಾಸಾವಾದಿತ್ಯೇ ಪುರುಷ ಏತಮೇವಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸ ಇತಿ ಸ ಹೋವಾಚಾಜಾತಶತ್ರುರ್ಮಾ ಮೈತಸ್ಮಿನ್ಸಂವದಿಷ್ಠಾ ಅತಿಷ್ಠಾಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಮೂರ್ಧಾ ರಾಜೇತಿ ವಾ ಅಹಮೇತಮುಪಾಸ ಇತಿ ಸ ಯ ಏತಮೇವಮುಪಾಸ್ತೇಽತಿಷ್ಠಾಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಮೂರ್ಧಾ ರಾಜಾ ಭವತಿ ॥ ೨ ॥
ಏವಂ ರಾಜಾನಂ ಶುಶ್ರೂಷುಮ್ ಅಭಿಮುಖೀಭೂತಂ ಸ ಹೋವಾಚ ಗಾರ್ಗ್ಯಃ — ಯ ಏವ ಅಸೌ ಆದಿತ್ಯೇ ಚಕ್ಷುಷಿ ಚ ಏಕಃ ಅಭಿಮಾನೀ ಚಕ್ಷುರ್ದ್ವಾರೇಣ ಇಹ ಹೃದಿ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ಅಹಂ ಭೋಕ್ತಾ ಕರ್ತಾ ಚೇತ್ಯವಸ್ಥಿತಃ — ಏತಮೇವ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪಶ್ಯಾಮಿ ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೇ ಉಪಾಸೇ ; ತಸ್ಮಾತ್ ತಮಹಂ ಪುರುಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತುಭ್ಯಂ ಬ್ರವೀಮಿ ಉಪಾಸ್ಸ್ವೇತಿ । ಸ ಏವಮುಕ್ತಃ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ ಅಜಾತಶತ್ರುಃ ಮಾ ಮೇತಿ ಹಸ್ತೇನ ವಿನಿವಾರಯನ್ — ಏತಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಿಜ್ಞೇಯೇ ಮಾ ಸಂವದಿಷ್ಠಾಃ ; ಮಾ ಮೇತ್ಯಾಬಾಧನಾರ್ಥಂ ದ್ವಿರ್ವಚನಮ್ — ಏವಂ ಸಮಾನೇ ವಿಜ್ಞಾನವಿಷಯ ಆವಯೋಃ ಅಸ್ಮಾನವಿಜ್ಞಾನವತ ಇವ ದರ್ಶಯತಾ ಬಾಧಿತಾಃ ಸ್ಯಾಮಃ, ಅತೋ ಮಾ ಸಂವದಿಷ್ಠಾಃ ಮಾ ಸಂವಾದಂ ಕಾರ್ಷೀಃ ಅಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ; ಅನ್ಯಚ್ಚೇಜ್ಜಾನಾಸಿ, ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ವಕ್ತುಮರ್ಹಸಿ, ನ ತು ಯನ್ಮಯಾ ಜ್ಞಾಯತ ಏವ । ಅಥ ಚೇನ್ಮನ್ಯಸೇ — ಜಾನೀಷೇ ತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರಮ್ , ನ ತು ತದ್ವಿಶೇಷೇಣೋಪಾಸನಫಲಾನೀತಿ — ತನ್ನ ಮಂತವ್ಯಮ್ ; ಯತಃ ಸರ್ವಮೇತತ್ ಅಹಂ ಜಾನೇ, ಯದ್ಬ್ರವೀಷಿ ; ಕಥಮ್ ? ಅತಿಷ್ಠಾಃ ಅತೀತ್ಯ ಭೂತಾನಿ ತಿಷ್ಠತೀತ್ಯತಿಷ್ಠಾಃ, ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚ ಭೂತಾನಾಂ ಮೂರ್ಧಾ ಶಿರಃ ರಾಜೇತಿ ವೈ — ರಾಜಾ ದೀಪ್ತಿಗುಣೋಪೇತತ್ವಾತ್ ಏತೈರ್ವಿಶೇಷಣೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತೇ ಕರ್ತೃ ಭೋಕ್ತೃ ಚೇತಿ ಅಹಮೇತಮುಪಾಸ ಇತಿ ; ಫಲಮಪ್ಯೇವಂ ವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಸಕಸ್ಯ — ಸ ಯ ಏತಮೇವಮುಪಾಸ್ತೇ ಅತಿಷ್ಠಾಃ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಮೂರ್ಧಾ ರಾಜಾ ಭವತಿ ; ಯಥಾಗುಣೋಪಾಸನಮೇವ ಹಿ ಫಲಮ್ ; ‘ತಂ ಯಥಾ ಯಥೋಪಾಸತೇ ತದೇವ ಭವತಿ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೧೦ । ೫ । ೨ । ೨೦) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ ॥

ಹೃದಿ ಪ್ರವಿಷ್ಟೋ ಭೋಕ್ತಾಽಹಮಿತ್ಯಾದಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —

ಅಹಮಿತಿ ।

ದೃಷ್ಟಿಫಲಂ ನೈರಂತರ್ಯಾಭ್ಯಾಸಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಉಪಾಸ ಇತಿ ।

ತಾವತಾ ಮಮ ಕಿಮಾಯಾತಂ ತದಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಮಾ ಮೇತಿ ಪ್ರತೀಕಮಾದಾಯಾಭ್ಯಾಸಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ಮಾ ಮೇತೀತಿ ।

ವಿನಿವಾರಯನ್ಪ್ರತ್ಯುವಾಚೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಏಕಸ್ಯ ಮಾಙೋ ನಿವಾರಕತ್ವಮಪರಸ್ಯ ಸಂವಾದೇನ ಸಂಗತಿರಿತಿ ವಿಭಾಗೇ ಸಂಭವತಿ ಕುತೋ ದ್ವಿರ್ವಚನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಮಾ ಮೇತ್ಯಾಬಾಧನಾರ್ಥಮಿತಿ ।

ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಏವಮಿತಿ ।

ತ್ವದುಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಯೋ ವಿಜ್ಞಾನವಿಷಯೋಽರ್ಥಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಾವಯೋರ್ವಿಜ್ಞಾನಸಾಮ್ಯಾದೇವ ಸಮಾನೇಽಪಿ ವಿಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವೇ ಸತ್ಯಸ್ಮಾನವಿಜ್ಞಾನವತ ಇವ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯ ತಮೇವಾರ್ಥಮಸ್ಮಾನ್ಪ್ರತ್ಯುಪದೇಶೇನ ಜ್ಞಾಪಯತಾ ಭವತಾ ವಯಂ ಬಾಧಿತಾಃ ಸ್ಯಾಮ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।

ತಥಾಽಪಿ ಗಾರ್ಗ್ಯಸ್ಯ ಕಥಮೀಷದ್ಬಾಧನಂ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಅತ ಇತಿ ।

ಅತಿಷ್ಠಾಃ ಸರ್ವೇಷಾಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಶಂಕಾದ್ವಾರಾಽವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಏತಂ ಪುರುಷಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ಇತಿಶಬ್ದೋ ಗುಣೋಪಾಸ್ತಿಸಮಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ತ್ರಿಭಿರ್ಗುಣೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದುಪಾಸಕಸ್ಯ ಫಲಮಪಿ ಜಾನಾಮೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಫಲವಾಕ್ಯಮುಪಾದತ್ತೇ —

ಸ ಯ ಇತಿ ।

ಕಿಮಿತಿ ಯಥೋಕ್ತಂ ಫಲಮುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಯಥೇತಿ ।

ಮನಸಿ ಚೇತಿ ಚಕಾರಾದ್ಬುದ್ಧೌ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨॥