బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ద్వితీయోఽధ్యాయఃప్రథమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
స హోవాచాజాతశత్రురేతావన్నూ ౩ ఇత్యేతావద్ధీతి నైతావతా విదితం భవతీతి స హోవాచ గార్గ్య ఉప త్వా యానీతి ॥ ౧౪ ॥
తం తథాభూతమ్ ఆలక్ష్య గార్గ్యం స హోవాచ అజాతశత్రుః — ఎతావన్నూ౩ ఇతి — కిమేతావద్బ్రహ్మ నిర్జ్ఞాతమ్ , ఆహోస్విదధికమప్యస్తీతి ; ఇతర ఆహ — ఎతావద్ధీతి । నైతావతా విదితేన బ్రహ్మ విదితం భవతీత్యాహ అజాతశత్రుః — కిమర్థం గర్వితోఽసి బ్రహ్మ తే బ్రవాణీతి । కిమేతావద్విదితం విదితమేవ న భవతీత్యుచ్యతే ? న, ఫలవద్విజ్ఞానశ్రవణాత్ ; న చార్థవాదత్వమేవ వాక్యానామవగన్తుం శక్యమ్ ; అపూర్వవిధానపరాణి హి వాక్యాని ప్రత్యుపాసనోపదేశం లక్ష్యన్తే — ‘అతిష్ఠాః సర్వేషాం భూతానామ్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ఇత్యాదీని ; తదనురూపాణి చ ఫలాని సర్వత్ర శ్రూయన్తే విభక్తాని ; అర్థవాదత్వే ఎతదసమఞ్జసమ్ । కథం తర్హి నైతావతా విదితం భవతీతి ? నైష దోషః, అధికృతాపేక్షత్వాత్ — బ్రహ్మోపదేశార్థం హి శుశ్రూషవే అజాతశత్రవే అముఖ్యబ్రహ్మవిత్ గార్గ్యః ప్రవృత్తః ; స యుక్త ఎవ ముఖ్యబ్రహ్మవిదా అజాతశత్రుణా అముఖ్యబ్రహ్మవిద్గార్గ్యో వక్తుమ్ — యన్ముఖ్యం బ్రహ్మ వక్తుం ప్రవృత్తః త్వం తత్ న జానీష ఇతి ; యద్యముఖ్యబ్రహ్మవిజ్ఞానమపి ప్రత్యాఖ్యాయేత, తదా ఎతావతేతి న బ్రూయాత్ , న కిఞ్చిజ్జ్ఞాతం త్వయేత్యేవం బ్రూయాత్ ; తస్మాద్భవన్తి ఎతావన్తి అవిద్యావిషయే బ్రహ్మాణి ; ఎతావద్విజ్ఞానద్వారత్వాచ్చ పరబ్రహ్మవిజ్ఞానస్య యుక్తమేవ వక్తుమ్ — నైతావతా విదితం భవతీతి ; అవిద్యావిషయే విజ్ఞేయత్వం నామరూపకర్మాత్మకత్వం చ ఎషాం తృతీయేఽధ్యాయే ప్రదర్శితమ్ ; తస్మాత్ ‘నైతావతా విదితం భవతి’ ఇతి బ్రువతా అధికం బ్రహ్మ జ్ఞాతవ్యమస్తీతి దర్శితం భవతి । తచ్చ అనుపసన్నాయ న వక్తవ్యమిత్యాచారవిధిజ్ఞో గార్గ్యః స్వయమేవ ఆహ — ఉప త్వా యానీతి — ఉపగచ్ఛానీతి — త్వామ్ , యథాన్యః శిష్యో గురుమ్ ॥

విచారార్థా ప్లుతిరితి కథయతి —

కిమేతావదితి ।

వాక్యార్థం చోద్యసమాధిభ్యాం స్ఫుటయతి —

కిమిత్యాదినా ।

ఆదిత్యాదేరవిదితత్వనిషేధం ప్రతిజ్ఞాయ హేతుమాహ —

న ఫలవదితి ।

నైతాని వాక్యాని ఫలవద్విజ్ఞానపరాణ్యర్థవాదత్వాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

న చేతి ।

ఫలవత్త్వాచ్చాపూర్వవిధిపరాణ్యేతాని వాక్యానీత్యాహ —

తదనురూపాణీతి ।

అర్థవాదత్వేఽపి తేషామపూర్వార్థత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

అర్థవాదత్వ ఇతి ।

వాక్యానాం ఫలవద్విజ్ఞానపరత్వముపేత్య నిషేధవాక్యస్య గతిం పృచ్ఛతి —

కథం తర్హీతి ।

తస్యాఽఽనర్థక్యం పరిహరతి —

నైష దోష ఇతి ।

అధికృతాపేక్షత్వాద్వేదనప్రతిషేధస్యేత్యుక్తం స్ఫుటయతి —

బ్రహ్మేతి ।

నైతావతేత్యవిశేషేణాముఖ్యబ్రహ్మజ్ఞానమపి నిషిద్ధమితి చేన్నేత్యాహ —

యదీతి ।

కిఞ్చ నిష్కామేన చేదేతాన్యుపాసనాన్యనుష్ఠీయన్తే తదైతేషాం బ్రహ్మజ్ఞానార్థత్వాదముఖ్యబ్రహ్మజ్ఞాననిషేధమన్తరేణ న నిషేధోపపత్తిరిత్యాహ —

ఎతావద్విజ్ఞానేతి ।

ఆదిత్యాదికమేవ ముఖ్యం బ్రహ్మేతి నిషేధానర్థక్యం తదవస్థమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

అవిద్యేతి ।

ఆదిత్యాదేర్ముఖ్యబ్రహ్మత్వాసంభవాన్నిషేధస్యోపపన్నత్వాత్తత్సామర్థ్యసిద్ధమర్థముపన్యస్యతి —

తస్మాదితి ।

ఉపగమనవాక్యముత్థాప్య వ్యాచష్టే —

తచ్చేతి ॥౧౪॥