తౌ హ సుప్తమిత్యాదిసుప్తపురుషగత్యుక్తిమాక్షిపతి —
కథమితి ।
గార్గ్యకాశ్యాభిమతయోరుభయోరపి జాగరితే కరణేషు సన్నిధానావిశేషాత్తత్రైవ కిమితి వివేకో న దర్శిత ఇత్యర్థః ।
జాగరితే కరణేషు ద్వయోః సన్నిధానేఽపి సాఙ్కర్యాద్దుష్కరం వివేచనమితి పరిహరతి —
జాగరితేతి ।
బ్రహ్మశబ్దాదూర్ధ్వం సశబ్దమధ్యాహృత్య యోజనా ।
తర్హి స్వామిభృత్యన్యాయేన తయోర్వివేకోఽపి సుకరః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
కిన్త్వితి ।
కిం తద్వివేకావధారణకారణం తదాహ —
యద్ద్రష్టృత్వమితి ।
కథం తదనవధారితవిశేషమితి తదాహ —
తచ్చేతి ।
ఇహేతి జాగరితోక్తిః ।
యద్యపి జాగరితం హిత్వా సుప్తే పురుషే వివేకార్థం తయోరుపగతిస్తత్ర చ భోక్తైవ సంబోధితః స్వనామభిస్తచ్ఛబ్దం శ్రోష్యతి నాచేతనస్తథాపి నేష్టవివేకసిద్ధిర్గార్గ్యకాశ్యాభీష్టాత్మనోరుత్థితసంశయాదితి శఙ్కతే —
నన్వితి ।
సంశయం నిరాకరోతి —
నేత్యాదినా ।
విశేషావధారణమేవ విశదయతి —
యో హీత్యాదినా ।
స్వవ్యాపారస్తుములశబ్దాదిః । యథానిర్జ్ఞాతో యథోక్తైర్విశేషణైరుపలబ్ధం రూపమనతిక్రమ్య వర్తమానః । ప్రాణస్యోక్తవిశేషణవతః ।
స్వాపేఽవస్థానేఽపి తస్య తదా భోగాభావస్తత్ర భోక్త్రన్తరాభ్యుపగమాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
తస్యైవ భోక్తృత్వే ఫలితామాహ —
తస్మాదితి ।
అస్తు తస్య ప్రాప్తశబ్దశ్రవణం తత్రాఽహ —
న చేతి ।
పరిశేషసిద్ధమర్థమాహ —
తస్మాదితి ।
ప్రాణస్యాభోక్తృత్వం వ్యతిరేకద్వారా సాధయతి —
భోక్తృస్వభావశ్చేదితి ।
న చ భుఙ్క్తే తస్మాదభోక్తేతి శేషః ।
ఉక్తమర్థం దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
న హీత్యాదినా ।
ఉలపం బాలతృణమ్ ।
విపక్షే దోషమాహ —
న చేదితి ।
ఉక్తమర్థం సంక్షిప్యాహ —
యథేత్యాదినా ।
ప్రాణస్యాభోక్తృత్వముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
యద్యపి ప్రాణః స్వాపే శబ్దాదీన్న ప్రతిబుధ్యతే తథాఽపి భోక్తృస్వభావో భవిష్యతి నేత్యాహ —
న హీతి ।
సంబోధనశబ్దాశ్రవణమతఃశబ్దార్థః ।
తస్య స్వనామాగ్రహణం సంబన్ధాగ్రహణకృతం నానాత్మత్వకృతమితి శఙ్కతే —
సంబోధనార్థేతి ।
శఙ్కామేవ విశదయతి —
స్యాదేతదిత్యాదినా ।
దేవతాయాః సంబన్ధాగ్రహణమయుక్తం సర్వజ్ఞత్వాదిత్యుత్తరమాహ —
న దేవతేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
యస్య హీత్యాదినా ।
తయేతి గ్రహణకర్తృనిర్దేశః ।
అవశ్యమితి సూచితామనుపపత్తిమాహ —
అన్యథేతి ।
ఆదిపదేన యాగస్తుతినమస్కారాది గృహ్యతే సంవ్యవహారోఽభిజ్ఞాభోగప్రసాదాదిః ।
సంబోధననామాగ్రహస్తత్కృతానాత్మత్వదోషశ్చ త్వదిష్టాత్మనోఽపి తుల్య ఇతి శఙ్కతే —
వ్యతిరిక్తేతి ।
సంగృహీతం చోద్యం వివృణోతి —
యస్య చేతి ।
తదా సుషుప్తిదశాయాం ప్రతిపత్తిర్యుక్తేతి సంబన్ధః । తద్విషయత్వాదిత్యతిరిక్తాత్మవిషయత్వాదితి యావత్ ।
అస్త్యేవాతిరిక్తస్యాఽఽత్మనః సంబోధనశబ్దశ్రవణాదీతి చేన్నేత్యాహ —
న చ కదాచిదితి ।
త్వదిష్టాత్మనః సంబోధనశబ్దాప్రతిపత్తావపి భోక్తృత్వాఙ్గీకారస్తచ్ఛబ్దార్థః । అభోక్తృత్వే ప్రాణస్యేతి శేషః ।
యథా హస్తః పాదోఽఙ్గులిరిత్యాదినామోక్తౌ మైత్రో నోత్తిష్ఠతి సర్వదేహాభిమానిత్వేన తన్మాత్రానభిమానిత్వాదేవం కాశ్యేష్టాత్మనః సర్వకార్యకరణాభిమానిత్వాదఙ్గులిస్థానీయప్రాణమాత్రే తదభావాత్తన్నామాగ్రహణం న త్వచేతనత్వాదితి పరిహరతి —
న తద్వత ఇతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
యస్యేతి ।
ప్రాణమాత్రే ప్రాణాదికరణవతోఽభిమానాభావే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
చన్ద్రస్యాపి ప్రాణైకదేశత్వాత్తన్నామభిః సంబోధనే కృత్స్నాభిమానీ స నోత్తిష్ఠతి ।
అత్రాప్యఙ్గుల్యాదిదృష్టాన్తోపపతత్తేరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న త్వితి ।
గోత్వవత్తస్య సర్వవస్తుషు సమాప్తేరహమితి సర్వత్రాభిమానసంభవాచ్చన్ద్రనామోక్తావపి నాప్రతిపత్తిర్యుక్తేత్యర్థః ।
ప్రాణవచ్చిదాత్మనోఽపి పూర్ణతయా సర్వాత్మాభిమానసిద్ధేర్బోధాబోధౌ తుల్యావిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దేవతేతి ।
విశిష్టస్యాత్మనో దేవతాయామాత్మతత్త్వాభిమానాభావాదితరస్య చ కూటస్థజ్ఞప్తిమాత్రత్వేన తదయోగాన్న తుల్యతేత్యర్థః ।
ప్రకారాన్తరేణ ప్రాణస్యాభోక్తృత్వం వారయన్నాశఙ్కతే —
స్వనామేతి ।
అయుక్తం ప్రాణేతరస్య భోక్తృత్వమితి శేషః ।
తదేవ వివృణోతి —
సుషుప్తస్యేతి ।
విశేషం దర్శయన్నుత్తరమాహ —
నాఽఽత్మేతి ।
కాశ్యాభీష్టాత్మనః సుప్తత్వవిశేషప్రయుక్తం ఫలమాహ —
సుషుప్తత్వాదితి ।
ప్రాణస్యాపి సంహృతకరణత్వాత్స్వనామగ్రహణమిత్యాశఙ్క్య తస్యాసుప్తత్వకృతం కార్యం కథయతి —
న త్వితి ।
న హి కరణస్వామిని వ్యాప్రియమాణే కరణోపరమః సంభవతి తస్య చానుపరతకరణస్య స్వనామాగ్రహణమయుక్తమిత్యర్థః ।
ప్రాణనామత్వేనాప్రసిద్ధనామభిః సంబోధనాత్తదనుత్థానం నానాత్మత్వాదితి శఙ్కతే —
అప్రసిద్ధేతి ।
తదేవ స్పష్టయతి —
సన్తి హీతి ।
ప్రసిద్ధమనూద్యాప్రసిద్ధం విధేయమితి లౌకికో న్యాయః ।
అప్రసిద్ధసంజ్ఞాభిః సంబోధనస్యాయుక్తత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
చన్ద్రదేవతాఽస్మిన్దేహే కర్త్రీ భోక్త్రీ చాఽఽత్మేతి గార్గ్యాభిప్రాయనిషేధే దేవతానామగ్రహస్య తాత్పర్యాత్తద్గ్రహోఽర్థవానితి పరిహరతి —
న దేవతేతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి —
కేవలేతి ।
ప్రాణాదినామభిః సంబోధనేఽపి తన్నిరాకరణం కర్తుం శక్యమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న హీతి ।
లౌకికనామ్నో దేవతావిషయత్వాభావాదిత్యర్థః ।
ప్రాణస్యాభోక్తృత్వేఽపీన్ద్రియాణాం భోక్తృత్వమితి కేచిత్తాన్ప్రత్యాహ —
ప్రాణేతి ।
ప్రాణకరణచన్ద్రదేవతానామభోక్తృత్వేఽపి దేవతాన్తరమత్ర భోక్తృ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
దేవతాన్తరభావాచ్చేతి ।
భోక్తృత్వాశఙ్కానుపపత్తిరితి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
తత్రోపక్రమవిరోధం శఙ్కతే —
నన్వితి ।
దర్శితత్వాద్దేవతాన్తరాభావో నాస్తీతి శేషః ।
స్వతన్త్రో దేవతాన్తరభేదో నాస్తీతి సమాధత్తే —
న తస్యేతి ।
ప్రాణే దేవతాభేదస్యైక్యే యుక్తిమాహ —
అరనాభీతి ।
న దేవతాన్తరస్య భోక్తృత్వం గార్గ్యస్య స్వపక్షవిరోధాదితి శేషః ।
సర్వశ్రుతిష్విత్యుక్తం తాః సంక్షేపతో దర్శయతి —
ఎష ఇతి ।
కతి దేవా యాజ్ఞవల్క్యేత్యాదినా సంక్షేపవిస్తారాభ్యాం సర్వేషాం దేవనాం ప్రాణాత్మన్యేవైకత్వముపపాద్యతే । అతో న దేవతాభేదోఽస్తీత్యాహ —
సర్వదేవానామితి ।
ప్రాణాత్ పృథగ్భూతస్య దేవస్యాఽఽత్మాతిరేకే సత్యసత్త్వాపత్తేశ్చ ప్రాణాన్తర్భావః సర్వదేవతాభేదస్యేతి వక్తుం చశబ్దః ।
కరణానామభోక్తృత్వే హేత్వన్తరమాహ —
తథేతి ।
దేవతాభేదేష్వివేతి యావత్ । అనాశఙ్కా భోక్తృత్వస్యేతి శేషః ।
తత్రోదాహరణాన్తరమాహ —
దేహభేదేష్వివేతి ।
న హి హస్తాదిషు ప్రత్యేకం భోక్తృత్వం శఙ్క్యతే । తథా శ్రోత్రలేత్రాదిష్వపి న భోక్తృత్వాశఙ్కా యుక్తా । తేషు స్మృతిరూపజ్ఞానస్యేచ్ఛాయా యోఽహం రూపమద్రాక్షం స శబ్దం శ్రృణోమీత్యాదిప్రతిసన్ధానస్య చాయోగాదిత్యర్థః ।
అనుపపత్తిమేవ స్ఫుటయతి —
న హీతి ।
క్షణికవిజ్ఞానస్య నిరాశ్రయస్య భోక్తృత్వాశఙ్కాఽపి ప్రతిసన్ధానాసంభవాదేవ ప్రత్యుక్తేత్యాహ —
విజ్ఞానేతి ।
ప్రాణాదీనామనాత్మత్వముక్త్వా స్థూలదేహస్య తద్వక్తుం పూర్వపక్షయతి —
నన్వితి ।
సంఘాతో భూతచతుష్టయసమాహారః స్థూలో దేహ ఇతి యావత్ । గౌరోఽహం పశ్యామీత్యాదిప్రత్యక్షేణ తస్యాఽఽత్మత్వదృష్టేరితి భావః ।
ప్రమాణాభావాదతిరిక్తకల్పనా న యుక్తేత్యాహ —
కిం వ్యతిరిక్తేతి ।
సంఘాతస్యాఽఽత్మత్వం దూషయతి —
నాఽఽపేషణ ఇతి ।
విశేషదర్శనం వ్యతిరేకద్వారా విశదయతి —
యది హీతి ।
ప్రాణేన సహితం స్థూలశరీరమేవ సంఘాతస్తన్మాత్రో యది భోక్తా స్యాదితి యోజనా ।
త్వత్పక్షేఽపి కథం పేషణాపేషణయోరుత్థానే విశేషః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
సంఘాతేతి ।
తస్య సంఘాతేన సంబన్ధవిశేషాః స్వకర్మారభ్యత్వాత్మీయత్వస్వప్రాణపరిపాల్యత్వాదయస్తేషామనేకత్వాత్పేషణాపేషణయోరిన్ద్రియోద్భవాభిభవకృతవేదనాయాః స్ఫుటత్వాస్ఫుటత్వాత్మకో విశేషో యుక్తః సుఖదుఃఖమోహానాముత్తమమధ్యమాధమకర్మఫలానాం కర్మోద్భవాభిభవకృతవిశేషసంభవాచ్చ యథోక్తో విశేషః సంభవతీత్యర్థః ।
పరపక్షేఽపి తథైవ విశేషః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నత్వితి ।
న హి తత్ర స్వకర్మారభ్యత్వాదయః సంబన్ధవిశేషాః కర్మఫలభేదో వా యుజ్యతే । సంఘాతవాదినాఽతీన్ద్రియకర్మానఙ్గీకారాత్ । అతః సంఘాతమాత్రే భోక్తరి ప్రతిబోధే విశేషాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
శబ్దస్పర్శాదీనాం పటుత్వమతిపటుత్వం మాన్ద్యమతిమాన్ద్యమిత్యేవమాదినా కృతో విశేషో బోధే దృశ్యతే సోఽపి సంఘాతవాదే న సిధ్యతీత్యాహ —
తథేతి ।
అయుక్త ఇతి యావత్ । చకారో విశేషానుకర్షణార్థః ।
మా తర్హి ప్రతిబోధే విశేషో భూదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
అస్తి చేతి ।
విశేషదర్శనఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
ఆదిశబ్దేన గుణాది గృహ్యతే అన్యః సంఘాతాదితి శేషః ।
దేహాదేరనాత్మత్వముక్త్వా ప్రాణస్యానాత్మత్వే హేత్వన్తరమాహ —
సంహతత్వాచ్చేతి ।
హేతుం సాధయతి —
గృహస్యేతి ।
యథా నేమిరరాశ్చ మిథః సంహన్యన్తే తథైవ ప్రాణస్య సంహతిరిత్యాహ —
అరనేమివచ్చేతి ।
కిఞ్చ ప్రాణే నాభిస్థానీయే సర్వం సమర్పితమితి శ్రూయతే తద్యుక్తం తస్య సంహతత్వమిత్యాహ —
నాభీతి ।
సంహతత్వఫలమాహ —
తస్మాదితి ।
ప్రాణస్య గృహాదివత్పారార్థ్యేఽపి సంహతశేషిత్వమేషితవ్యం గృహాదేస్తథా దర్శనాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
స్తమ్భేతి ।
స్వాత్మనా స్తమ్భాదీనాం జన్మ చోపచయశ్చాపచయశ్చ వినాశశ్చ నామ చాఽఽకృతిశ్చ కార్యం చేత్యేతే ధర్మాస్తన్నిరపేక్షతయా లబ్ధా సత్తా స్ఫురణం చ యేన స చ తేషు స్తమ్భాదిషు విషయేషు ద్రష్టా చ శ్రోతా చ మన్తా చ విజ్ఞాతా చ తదర్థత్వం తేషాం తత్సంఘాతస్య చ దృష్ట్వా ప్రాణాదీనామపి తథాత్వం భవితుమర్హతీతి మన్యామహ ఇతి సంబన్ధః । ప్రాణాదిః స్వాతిరిక్తద్రష్టృశేషః సంహతత్వాద్గృహాదివదిత్యనుమానాత్సత్తాయాం తత్ప్రతీతౌ చ ప్రాణాదివిక్రియానపేక్షతయా సిద్ధో ద్రష్టా నిర్వికారో యుక్తస్తస్య వికారవత్త్వే హేత్వభావాదితి భావః ।
ప్రాణదేవతాపారార్థ్యానుమానం వ్యాప్త్యన్తరవిరుద్ధమితి శఙ్కతే —
దేవతేతి ।
ప్రాణదేవతాయాశ్చేతనత్వమేవ కథమభ్యుపగతం తత్రాఽఽహ —
ప్రాణస్యేతి ।
తథాఽపి ప్రకృతేఽనుమానే కథం వ్యాప్త్యన్తరవిరోధస్తత్రాఽఽహ —
చేతనావత్త్వే చేతి ।
యో యేన సమః స తచ్ఛేషో న భవతి । యథా దీపో దీపాన్తరేణ తుల్యో న తచ్ఛేష ఇతి వ్యాప్తివిరోధః స్యాదిత్యర్థః ।
నాయం విరోధః సమాధాతవ్యః శేషశేషిభావస్యాత్రాప్రతిపాద్యత్వాదితి పరిహరతి —
న నిరుపాధికస్యేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
క్రియేత్యాదినా ।
ఉపనిషదారమ్భో నిరుపాధికం స్వరూపం జ్ఞాపయితుమిత్యత్ర గమకమాహ —
బ్రహ్మేతి ।
ద్వే వావ బ్రహ్మణో రూపే మూర్తం చైవామూర్తం చేత్యాదిదర్శనాదస్యాముపనిషది సోపాధికమపి బ్రహ్మ వివక్షితమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
న చేతి ।
ద్విత్వవాదస్య కల్పితవిషయవత్త్వాన్నేతి నేతీతి నిర్విశేషవస్తుసమర్పణాదతోఽన్యదార్తమితి చోక్తేరత్ర నిరుపాధికమేవ బ్రహ్మ ప్రతిపాద్యమితి భావః ।
శేషశేషిభావస్యాప్రతిపాద్యత్వే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
కిమర్థం తర్హి శేషశేషిభావస్తత్ర తత్రోక్తస్తత్రాఽఽహ —
విశేషవతో హీతి ।
సోపాధికస్య శేషశేషిభావో వివక్షితస్తత్ర చ స్వామిభృత్యన్యాయేన విశేషసంభవాదసిద్ధం సమత్వమిత్యర్థః ।
న విపరీతస్య నిరుపాధికస్య శేషశేషిత్వమస్తీత్యత్ర హేతుమాహ —
నిరుపాఖ్యో హీతి ।
శేషశేషిత్వాద్యశేషవిశేషశూన్య ఇత్యర్థః ।
పాణిపేషవాక్యవిచారార్థం సంక్షిప్యోపసంహరతి —
ఆదిత్యాదితి ॥౧౫॥