ಅಥ ಯದಾ ಸುಷುಪ್ತೋ ಭವತಿ — ಯದಾ ಸ್ವಪ್ನ್ಯಯಾ ಚರತಿ, ತದಾಪ್ಯಯಂ ವಿಶುದ್ಧ ಏವ ; ಅಥ ಪುನಃ ಯದಾ ಹಿತ್ವಾ ದರ್ಶನವೃತ್ತಿಂ ಸ್ವಪ್ನಂ ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ಸುಷುಪ್ತಃ ಸುಷ್ಠು ಸುಪ್ತಃ ಸಂಪ್ರಸಾದಂ ಸ್ವಾಭಾವ್ಯಂ ಗತಃ ಭವತಿ — ಸಲಿಲಮಿವಾನ್ಯಸಂಬಂಧಕಾಲುಷ್ಯಂ ಹಿತ್ವಾ ಸ್ವಾಭಾವ್ಯೇನ ಪ್ರಸೀದತಿ । ಕದಾ ಸುಷುಪ್ತೋ ಭವತಿ ? ಯದಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ, ನ ಕಸ್ಯಚನ ನ ಕಿಂಚನೇತ್ಯರ್ಥಃ, ವೇದ ವಿಜಾನಾತಿ ; ಕಸ್ಯಚನ ವಾ ಶಬ್ದಾದೇಃ ಸಂಬಂಧಿವಸ್ತ್ವಂತರಂ ಕಿಂಚನ ನ ವೇದ — ಇತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರ್ಯಮ್ ; ಪೂರ್ವಂ ತು ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್ , ಸುಪ್ತೇ ತು ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಸ್ಯ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ । ಏವಂ ತಾವದ್ವಿಶೇಷವಿಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ಸುಷುಪ್ತೋ ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಕೇನ ಪುನಃ ಕ್ರಮೇಣ ಸುಷುಪ್ತೋ ಭವತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಹಿತಾ ನಾಮ ಹಿತಾ ಇತ್ಯೇವಂನಾಮ್ನ್ಯೋ ನಾಡ್ಯಃ ಸಿರಾಃ ದೇಹಸ್ಯಾನ್ನರಸವಿಪರಿಣಾಮಭೂತಾಃ, ತಾಶ್ಚ, ದ್ವಾಸಪ್ತತಿಃ ಸಹಸ್ರಾಣಿ — ದ್ವೇ ಸಹಸ್ರೇ ಅಧಿಕೇ ಸಪ್ತತಿಶ್ಚ ಸಹಸ್ರಾಣಿ — ತಾ ದ್ವಾಸಪ್ತತಿಃ ಸಹಸ್ರಾಣಿ, ಹೃದಯಾತ್ — ಹೃದಯಂ ನಾಮ ಮಾಂಸಪಿಂಡಃ — ತಸ್ಮಾನ್ಮಾಂಸಪಿಂಡಾತ್ಪುಂಡರೀಕಾಕಾರಾತ್ , ಪುರೀತತಂ ಹೃದಯಪರಿವೇಷ್ಟನಮಾಚಕ್ಷತೇ — ತದುಪಲಕ್ಷಿತಂ ಶರೀರಮಿಹ ಪುರೀತಚ್ಛಬ್ದೇನಾಭಿಪ್ರೇತಮ್ — ಪುರೀತತಮಭಿಪ್ರತಿಷ್ಠಂತ ಇತಿ — ಶರೀರಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ವ್ಯಾಪ್ನುವತ್ಯಃ ಅಶ್ವತ್ಥಪರ್ಣರಾಜಯ ಇವ ಬಹಿರ್ಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಬುದ್ಧೇರಂತಃಕರಣಸ್ಯ ಹೃದಯಂ ಸ್ಥಾನಮ್ ; ತತ್ರಸ್ಥಬುದ್ಧಿತಂತ್ರಾಣಿ ಚ ಇತರಾಣಿ ಬಾಹ್ಯಾನಿ ಕರಣಾನಿ ; ತೇನ ಬುದ್ಧಿಃ ಕರ್ಮವಶಾತ್ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಿ ತಾಭಿರ್ನಾಡೀಭಿಃ ಮತ್ಸ್ಯಜಾಲವತ್ ಕರ್ಣಶಷ್ಕುಲ್ಯಾದಿಸ್ಥಾನೇಭ್ಯಃ ಪ್ರಸಾರಯತಿ ; ಪ್ರಸಾರ್ಯ ಚ ಅಧಿತಿಷ್ಠತಿ ಜಾಗರಿತಕಾಲೇ ; ತಾಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋಽಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ವಾತ್ಮಚೈತನ್ಯಾವಭಾಸತಯಾ ವ್ಯಾಪ್ನೋತಿ ; ಸಂಕೋಚನಕಾಲೇ ಚ ತಸ್ಯಾಃ ಅನುಸಂಕುಚತಿ ; ಸೋಽಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ಸ್ವಾಪಃ ; ಜಾಗ್ರದ್ವಿಕಾಸಾನುಭವೋ ಭೋಗಃ ; ಬುದ್ಧ್ಯುಪಾಧಿಸ್ವಭಾವಾನುವಿಧಾಯೀ ಹಿ ಸಃ, ಚಂದ್ರಾದಿಪ್ರತಿಬಿಂಬ ಇವ ಜಲಾದ್ಯನುವಿಧಾಯೀ । ತಸ್ಮಾತ್ ತಸ್ಯಾ ಬುದ್ಧೇಃ ಜಾಗ್ರದ್ವಿಷಯಾಯಾಃ ತಾಭಿಃ ನಾಡೀಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯವಸರ್ಪಣಮನು ಪ್ರತ್ಯವಸೃಪ್ಯ ಪುರೀತತಿ ಶರೀರೇ ಶೇತೇ ತಿಷ್ಠತಿ — ತಪ್ತಮಿವ ಲೋಹಪಿಂಡಮ್ ಅವಿಶೇಷೇಣ ಸಂವ್ಯಾಪ್ಯ ಅಗ್ನಿವತ್ ಶರೀರಂ ಸಂವ್ಯಾಪ್ಯ ವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ವಾಭಾವಿಕ ಏವ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವರ್ತಮಾನೋಽಪಿ ಕರ್ಮಾನುಗತಬುದ್ಧ್ಯನುವೃತ್ತಿತ್ವಾತ್ ಪುರೀತತಿ ಶೇತ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ಸುಷುಪ್ತಿಕಾಲೇ ಶರೀರಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತಿ । ‘ತೀರ್ಣೋ ಹಿ ತದಾ ಸರ್ವಾಂಛೋಕಾನ್ಹೃದಯಸ್ಯ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೨) ಇತಿ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ । ಸರ್ವಸಂಸಾರದುಃಖವಿಯುಕ್ತೇಯಮವಸ್ಥೇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ — ಸ ಯಥಾ ಕುಮಾರೋ ವಾ ಅತ್ಯಂತಬಾಲೋ ವಾ, ಮಹಾರಾಜೋ ವಾ ಅತ್ಯಂತವಶ್ಯಪ್ರಕೃತಿಃ ಯಥೋಕ್ತಕೃತ್ , ಮಹಾಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವಾ ಅತ್ಯಂತಪರಿಪಕ್ವವಿದ್ಯಾವಿನಯಸಂಪನ್ನಃ, ಅತಿಘ್ನೀಮ್ — ಅತಿಶಯೇನ ದುಃಖಂ ಹಂತೀತ್ಯತಿಘ್ನೀ ಆನಂದಸ್ಯ ಅವಸ್ಥಾ ಸುಖಾವಸ್ಥಾ ತಾಮ್ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಗತ್ವಾ, ಶಯೀತ ಅವತಿಷ್ಠೇತ । ಏಷಾಂ ಚ ಕುಮಾರಾದೀನಾಂ ಸ್ವಭಾವಸ್ಥಾನಾಂ ಸುಖಂ ನಿರತಿಶಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಲೋಕೇ ; ವಿಕ್ರಿಯಮಾಣಾನಾಂ ಹಿ ತೇಷಾಂ ದುಃಖಂ ನ ಸ್ವಭಾವತಃ ; ತೇನ ತೇಷಾಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ್ಯವಸ್ಥಾ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇನೋಪಾದೀಯತೇ, ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ; ನ ತೇಷಾಂ ಸ್ವಾಪ ಏವಾಭಿಪ್ರೇತಃ, ಸ್ವಾಪಸ್ಯ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕತ್ವೇನ ವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾತ್ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾಚ್ಚ ; ವಿಶೇಷೇ ಹಿ ಸತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಭೇದಃ ಸ್ಯಾತ್ ; ತಸ್ಮಾನ್ನ ತೇಷಾಂ ಸ್ವಾಪೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ — ಏವಮೇವ, ಯಥಾ ಅಯಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ, ಏಷ ವಿಜ್ಞಾನಮಯ ಏತತ್ ಶಯನಂ ಶೇತೇ ಇತಿ — ಏತಚ್ಛಂದಃ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಣಾರ್ಥಃ — ಏವಮಯಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇ ಸ್ವ ಆತ್ಮನಿ ಸರ್ವಸಂಸಾರಧರ್ಮಾತೀತೋ ವರ್ತತೇ ಸ್ವಾಪಕಾಲ ಇತಿ ॥