ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಅಥ ಯದಾ ಸುಷುಪ್ತೋ ಭವತಿ ಯದಾ ನ ಕಸ್ಯಚನ ವೇದ ಹಿತಾ ನಾಮ ನಾಡ್ಯೋ ದ್ವಾಸಪ್ತತಿಃ ಸಹಸ್ರಾಣಿ ಹೃದಯಾತ್ಪುರೀತತಮಭಿಪ್ರತಿಷ್ಠಂತೇ ತಾಭಿಃ ಪ್ರತ್ಯವಸೃಪ್ಯ ಪುರೀತತಿ ಶೇತೇ ಸ ಯಥಾ ಕುಮಾರೋ ವಾ ಮಹಾರಾಜೋ ವಾ ಮಹಾಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವಾತಿಘ್ನೀಮಾನಂದಸ್ಯ ಗತ್ವಾ ಶಯೀತೈವಮೇವೈಷ ಏತಚ್ಛೇತೇ ॥ ೧೯ ॥
ಕ್ವೈಷ ತದಾಭೂದಿತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನಮುಕ್ತಮ್ ; ಅನೇನ ಚ ಪ್ರಶ್ನನಿರ್ಣಯೇನ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವತೋ ವಿಶುದ್ಧಿಃ ಅಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಚ ಉಕ್ತಮ್ ; ಕುತ ಏತದಾಗಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯಾಪಾಕರಣಾರ್ಥಃ ಆರಂಭಃ । ನನು ಯಸ್ಮಿನ್ಗ್ರಾಮೇ ನಗರೇ ವಾ ಯೋ ಭವತಿ, ಸೋಽನ್ಯತ್ರ ಗಚ್ಛನ್ ತತ ಏವ ಗ್ರಾಮಾನ್ನಗರಾದ್ವಾ ಗಚ್ಛತಿ, ನಾನ್ಯತಃ ; ತಥಾ ಸತಿ ಕ್ವೈಷ ತದಾಭೂದಿತ್ಯೇತಾವಾನೇವಾಸ್ತು ಪ್ರಶ್ನಃ ; ಯತ್ರಾಭೂತ್ ತತ ಏವ ಆಗಮನಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಸ್ಯಾತ್ ನಾನ್ಯತ ಇತಿ ಕುತ ಏತದಾಗಾದಿತಿ ಪ್ರಶ್ನೋ ನಿರರ್ಥಕ ಏವ — ಕಿಂ ಶ್ರುತಿರುಪಾಲಭ್ಯತೇ ಭವತಾ ? ನ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಅರ್ಥಾಂತರಂ ಶ್ರೋತುಮಿಚ್ಛಾಮಿ, ಅತ ಆನರ್ಥಕ್ಯಂ ಚೋದಯಾಮಿ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಕುತ ಇತ್ಯಪಾದಾನಾರ್ಥತಾ ನ ಗೃಹ್ಯತೇ ; ಅಪಾದಾನಾರ್ಥತ್ವೇ ಹಿ ಪುನರುಕ್ತತಾ, ನಾನ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇ ; ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥಃ ಪ್ರಶ್ನಃ — ಕುತ ಏತದಾಗಾತ್ — ಕಿನ್ನಿಮಿತ್ತಮಿಹಾಗಮನಮಿತಿ । ನ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥತಾಪಿ, ಪ್ರತಿವಚನವೈರೂಪ್ಯಾತ್ ; ಆತ್ಮನಶ್ಚ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಃ ಅಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾದಿವದುತ್ಪತ್ತಿಃ ಪ್ರತಿವಚನೇ ಶ್ರೂಯತೇ ; ನ ಹಿ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾನಾಂ ವಿದ್ರವಣೇ ಅಗ್ನಿರ್ನಿಮಿತ್ತಮ್ , ಅಪಾದಾನಮೇವ ತು ಸಃ ; ತಥಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ಆತ್ಮನೋಽಪಾದಾನತ್ವೇನ ಶ್ರೂಯತೇ — ‘ಅಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ’ ಇತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರತಿವಚನವೈಲೋಮ್ಯಾತ್ ಕುತ ಇತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥತಾ ನ ಶಕ್ಯತೇ ವರ್ಣಯಿತುಮ್ । ನನ್ವಪಾದಾನಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಪುನರುಕ್ತತಾದೋಷಃ ಸ್ಥಿತ ಏವ ॥

ಸ ಯಥೇತ್ಯಾದೇಃ ಸಂಗತಿಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಂ ಸಂಕೀರ್ತಯತಿ —

ಕ್ವೈಷ ಇತಿ ।

ಕಿಂ ಪುನರಾದ್ಯಪ್ರಶ್ನನಿರ್ಣಯೇನ ಫಲತಿ ತ್ವಂಪದಾರ್ಥಶುದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಅನೇನೇತಿ ।

ಶುದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಂ ಚ ತಸ್ಯೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ —

ಅಸಂಸಾರಿತ್ವಂಚೇತಿ ।

ಉತ್ತರಗ್ರಂಥಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ಕುತ ಇತಿ ।

ಪೂರ್ವೇಣೋತ್ತರಸ್ಯ ಗತಾರ್ಥತ್ವಂ ಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಸ್ಥಿತ್ಯವಧೇರೇವ ನಿರ್ಧಾರಿತತ್ವಾದಾಗತ್ಯವಧೇರ್ನಿರ್ದಿಧಾರಯಿಷಯಾ ಪ್ರಶ್ನೇ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಸಾವಕಾಶಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತಥಾ ಸತೀತಿ ।

ಅಪೌರುಷೇಯೀ ಶ್ರುತಿರಶೇಷದೋಷಶೂನ್ಯತ್ವಾದನತಿಶಂಕನೀಯೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೀ ಗೂಢಾಭಿಸಂಧಿರಾಹ —

ಕಿಂ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।

ನ ಶ್ರುತಿರಾಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ ನಿರ್ದೋಷತ್ವಾದಿತಿ ಪೂರ್ವವಾದ್ಯಾಹ —

ನೇತಿ ।

ಶ್ರುತೇರನಾಕ್ಷೇಪತ್ವೇ ತ್ವದೀಯಂ ಚೋದ್ಯಂ ನಿರವಕಾಶಮಿತ್ಯಾಹ —

ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।

ತಸ್ಯ ಸಾವಕಾಶತ್ವಂ ಪೂರ್ವವಾದೀ ಸಾಧಯತಿ —

ದ್ವಿತೀಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಪೂರ್ವವಾದಿನ್ಯಪಾದಾನಾದರ್ಥಾಂತರೇ ಪಂಚಮ್ಯಾಃ ಶುಶ್ರೂಷಮಾಣೇ ಸತ್ಯೇಕದೇಶೀ ಬ್ರವೀತಿ —

ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।

ಕಥಮನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ತದಾಹ —

ಅಸ್ತ್ವಿತಿ ।

ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯಾಮಪಾದಾನಾರ್ಥತ್ವೇನ ಪುನರುಕ್ತತ್ವಾಮವಸ್ಥಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏಕದೇಶಿನಂ ಪೂರ್ವವಾದೀ ದೂಷಯತಿ —

ನೇತಿ ।

ಅಪಾದಾನಾರ್ಥತಾವದಿತ್ಯಪೇರರ್ಥಃ ।

ತದೇವ ಸಫುಟಯತಿ —

ಆತ್ಮನಶ್ಚೇತಿ ।

ಜಗತಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಚೇತನಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ಚೇತಿ ವಕ್ತುಂ ಚಶಬ್ದಃ ।

ತರ್ಹಿ ಭವತ್ವಪಾದಾನಾರ್ಥಾ ಪಂಚಮೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪೂರ್ವವಾದೀ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —

ನನ್ವಿತಿ ।