బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ద్వితీయోఽధ్యాయఃప్రథమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
అథ యదా సుషుప్తో భవతి యదా న కస్యచన వేద హితా నామ నాడ్యో ద్వాసప్తతిః సహస్రాణి హృదయాత్పురీతతమభిప్రతిష్ఠన్తే తాభిః ప్రత్యవసృప్య పురీతతి శేతే స యథా కుమారో వా మహారాజో వా మహాబ్రాహ్మణో వాతిఘ్నీమానన్దస్య గత్వా శయీతైవమేవైష ఎతచ్ఛేతే ॥ ౧౯ ॥
అథ యదా సుషుప్తో భవతి — యదా స్వప్న్యయా చరతి, తదాప్యయం విశుద్ధ ఎవ ; అథ పునః యదా హిత్వా దర్శనవృత్తిం స్వప్నం యదా యస్మిన్కాలే సుషుప్తః సుష్ఠు సుప్తః సమ్ప్రసాదం స్వాభావ్యం గతః భవతి — సలిలమివాన్యసమ్బన్ధకాలుష్యం హిత్వా స్వాభావ్యేన ప్రసీదతి । కదా సుషుప్తో భవతి ? యదా యస్మిన్కాలే, న కస్యచన న కిఞ్చనేత్యర్థః, వేద విజానాతి ; కస్యచన వా శబ్దాదేః సమ్బన్ధివస్త్వన్తరం కిఞ్చన న వేద — ఇత్యధ్యాహార్యమ్ ; పూర్వం తు న్యాయ్యమ్ , సుప్తే తు విశేషవిజ్ఞానాభావస్య వివక్షితత్వాత్ । ఎవం తావద్విశేషవిజ్ఞానాభావే సుషుప్తో భవతీత్యుక్తమ్ ; కేన పునః క్రమేణ సుషుప్తో భవతీత్యుచ్యతే — హితా నామ హితా ఇత్యేవంనామ్న్యో నాడ్యః సిరాః దేహస్యాన్నరసవిపరిణామభూతాః, తాశ్చ, ద్వాసప్తతిః సహస్రాణి — ద్వే సహస్రే అధికే సప్తతిశ్చ సహస్రాణి — తా ద్వాసప్తతిః సహస్రాణి, హృదయాత్ — హృదయం నామ మాంసపిణ్డః — తస్మాన్మాంసపిణ్డాత్పుణ్డరీకాకారాత్ , పురీతతం హృదయపరివేష్టనమాచక్షతే — తదుపలక్షితం శరీరమిహ పురీతచ్ఛబ్దేనాభిప్రేతమ్ — పురీతతమభిప్రతిష్ఠన్త ఇతి — శరీరం కృత్స్నం వ్యాప్నువత్యః అశ్వత్థపర్ణరాజయ ఇవ బహిర్ముఖ్యః ప్రవృత్తా ఇత్యర్థః । తత్ర బుద్ధేరన్తఃకరణస్య హృదయం స్థానమ్ ; తత్రస్థబుద్ధితన్త్రాణి చ ఇతరాణి బాహ్యాని కరణాని ; తేన బుద్ధిః కర్మవశాత్ శ్రోత్రాదీని తాభిర్నాడీభిః మత్స్యజాలవత్ కర్ణశష్కుల్యాదిస్థానేభ్యః ప్రసారయతి ; ప్రసార్య చ అధితిష్ఠతి జాగరితకాలే ; తాం విజ్ఞానమయోఽభివ్యక్తస్వాత్మచైతన్యావభాసతయా వ్యాప్నోతి ; సఙ్కోచనకాలే చ తస్యాః అనుసఙ్కుచతి ; సోఽస్య విజ్ఞానమయస్య స్వాపః ; జాగ్రద్వికాసానుభవో భోగః ; బుద్ధ్యుపాధిస్వభావానువిధాయీ హి సః, చన్ద్రాదిప్రతిబిమ్బ ఇవ జలాద్యనువిధాయీ । తస్మాత్ తస్యా బుద్ధేః జాగ్రద్విషయాయాః తాభిః నాడీభిః ప్రత్యవసర్పణమను ప్రత్యవసృప్య పురీతతి శరీరే శేతే తిష్ఠతి — తప్తమివ లోహపిణ్డమ్ అవిశేషేణ సంవ్యాప్య అగ్నివత్ శరీరం సంవ్యాప్య వర్తత ఇత్యర్థః । స్వాభావిక ఎవ స్వాత్మని వర్తమానోఽపి కర్మానుగతబుద్ధ్యనువృత్తిత్వాత్ పురీతతి శేత ఇత్యుచ్యతే । న హి సుషుప్తికాలే శరీరసమ్బన్ధోఽస్తి । ‘తీర్ణో హి తదా సర్వాఞ్ఛోకాన్హృదయస్య’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౨) ఇతి హి వక్ష్యతి । సర్వసంసారదుఃఖవియుక్తేయమవస్థేత్యత్ర దృష్టాన్తః — స యథా కుమారో వా అత్యన్తబాలో వా, మహారాజో వా అత్యన్తవశ్యప్రకృతిః యథోక్తకృత్ , మహాబ్రాహ్మణో వా అత్యన్తపరిపక్వవిద్యావినయసమ్పన్నః, అతిఘ్నీమ్ — అతిశయేన దుఃఖం హన్తీత్యతిఘ్నీ ఆనన్దస్య అవస్థా సుఖావస్థా తామ్ ప్రాప్య గత్వా, శయీత అవతిష్ఠేత । ఎషాం చ కుమారాదీనాం స్వభావస్థానాం సుఖం నిరతిశయం ప్రసిద్ధం లోకే ; విక్రియమాణానాం హి తేషాం దుఃఖం న స్వభావతః ; తేన తేషాం స్వాభావిక్యవస్థా దృష్టాన్తత్వేనోపాదీయతే, ప్రసిద్ధత్వాత్ ; న తేషాం స్వాప ఎవాభిప్రేతః, స్వాపస్య దార్ష్టాన్తికత్వేన వివక్షితత్వాత్ విశేషాభావాచ్చ ; విశేషే హి సతి దృష్టాన్తదార్ష్టాన్తికభేదః స్యాత్ ; తస్మాన్న తేషాం స్వాపో దృష్టాన్తః — ఎవమేవ, యథా అయం దృష్టాన్తః, ఎష విజ్ఞానమయ ఎతత్ శయనం శేతే ఇతి — ఎతచ్ఛన్దః క్రియావిశేషణార్థః — ఎవమయం స్వాభావికే స్వ ఆత్మని సర్వసంసారధర్మాతీతో వర్తతే స్వాపకాల ఇతి ॥

స్వప్నేఽపి శుద్ధిరుక్తా కిం సుషుప్తిగ్రహేణేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

యదేతి ।

గతో భవతి తదా సుతరామస్య శుద్ధిః సిధ్యతీతి శేషః ।

తమేవ సుప్తికాలం ప్రశ్నపూర్వకం ప్రకటయతి —

కదేతి ।

వికల్పం వ్యావర్తయతి —

పూర్వం త్వితి ।

వృత్తమనూద్య ప్రశ్నపూర్వకం సుషుప్తిగతిప్రకారం దర్శయతి —

ఎవం తావదితి ।

హితఫలప్రాప్తినిమిత్తత్వాన్నాడ్యో హితా ఉచ్యతే ।

తాసాం దేహసంబన్ధానామన్వయవ్యతిరేకాభ్యామన్నరసవికారత్వమాహ —

అన్నేతి ।

తాసామేవ మధ్యమసంఖ్యాం కథయతి —

తాశ్చేతి ।

తాసాం చ హృదయసంబన్ధినీనాం తతో నిర్గత్య దేహవ్యాప్త్యా బహిర్ముఖత్వమాహ —

హృదయాదితి ।

తాభిరిత్యాది వ్యాకర్తుం భూమికాఙ్కరోతి —

తత్రేతి ।

శరీరం సప్తమ్యర్థః ।

శరీరే కరణానాం బుద్ధితన్త్రత్వే కిం స్యాత్తదాహ —

తేనేతి ।

తథాఽపి జీవస్య కిమాయాతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

తాం విజ్ఞానమయ ఇతి ।

భోగశబ్దో జాగరవిషయః ।

బుద్ధివికాసమనుభవన్నాత్మా జాగర్తీత్యుచ్యతే, తత్సంకోచం చానుభవన్స్వపితీత్యత్ర హేతుమాహ —

బుద్ధీతి ।

బుద్ధ్యనువిధాయిత్వం పరామృశ్య తాభిరిత్యాది వ్యాచష్టే —

తస్మాదితి ।

ప్రత్యవసర్పణం వ్యావర్తనమ్ ।

పదార్థముక్త్వా వాక్యార్థమాహ —

తప్తమివేతి ।

కర్మత్వే దేహస్య కర్తృత్వే చాఽఽత్మనో దృష్టాన్తద్వయమ్ ।

హృదయాకాశే బ్రహ్మణి శేతే విజ్ఞానాత్మేత్యుక్త్వా పురీతతి శయనమాచక్షాణస్య పూర్వాపరవిరోధః స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

స్వాభావిక ఇతి ।

ఔపచారికమిదం వచనమిత్యత్ర హేతుమాహ —

న హీతి ।

ఇయమవస్థేతి ప్రకృతా సుషుప్తిరుచ్యతే ।

ఉక్తేషు దృష్టాన్తేషు వివక్షితమంశం దర్శయతి —

ఎషాఞ్చేతి ।

దుఃఖమపి తేషాం ప్రసిద్ధమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

విక్రియమాణానాం హీతి ।

కుమారాదిస్వాపస్యైవ దృష్టాన్తత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

న తేషామితి ।

తత్స్వాపస్య దృష్టాన్తత్వమస్మత్స్వాపస్య దార్ష్టాన్తికమితి విభాగమాశఙ్క్యాఽఽహ —

విశేషాభావాదితి ।

క్వైష తదాఽభూదితి ప్రశ్నస్యోత్తరముపపాదితముపసంహరతి —

ఎవమితి ।