బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ద్వితీయోఽధ్యాయఃప్రథమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
అథ యదా సుషుప్తో భవతి యదా న కస్యచన వేద హితా నామ నాడ్యో ద్వాసప్తతిః సహస్రాణి హృదయాత్పురీతతమభిప్రతిష్ఠన్తే తాభిః ప్రత్యవసృప్య పురీతతి శేతే స యథా కుమారో వా మహారాజో వా మహాబ్రాహ్మణో వాతిఘ్నీమానన్దస్య గత్వా శయీతైవమేవైష ఎతచ్ఛేతే ॥ ౧౯ ॥
క్వైష తదాభూదిత్యస్య ప్రశ్నస్య ప్రతివచనముక్తమ్ ; అనేన చ ప్రశ్ననిర్ణయేన విజ్ఞానమయస్య స్వభావతో విశుద్ధిః అసంసారిత్వం చ ఉక్తమ్ ; కుత ఎతదాగాదిత్యస్య ప్రశ్నస్యాపాకరణార్థః ఆరమ్భః । నను యస్మిన్గ్రామే నగరే వా యో భవతి, సోఽన్యత్ర గచ్ఛన్ తత ఎవ గ్రామాన్నగరాద్వా గచ్ఛతి, నాన్యతః ; తథా సతి క్వైష తదాభూదిత్యేతావానేవాస్తు ప్రశ్నః ; యత్రాభూత్ తత ఎవ ఆగమనం ప్రసిద్ధం స్యాత్ నాన్యత ఇతి కుత ఎతదాగాదితి ప్రశ్నో నిరర్థక ఎవ — కిం శ్రుతిరుపాలభ్యతే భవతా ? న ; కిం తర్హి ద్వితీయస్య ప్రశ్నస్య అర్థాన్తరం శ్రోతుమిచ్ఛామి, అత ఆనర్థక్యం చోదయామి । ఎవం తర్హి కుత ఇత్యపాదానార్థతా న గృహ్యతే ; అపాదానార్థత్వే హి పునరుక్తతా, నాన్యార్థత్వే ; అస్తు తర్హి నిమిత్తార్థః ప్రశ్నః — కుత ఎతదాగాత్ — కిన్నిమిత్తమిహాగమనమితి । న నిమిత్తార్థతాపి, ప్రతివచనవైరూప్యాత్ ; ఆత్మనశ్చ సర్వస్య జగతః అగ్నివిస్ఫులిఙ్గాదివదుత్పత్తిః ప్రతివచనే శ్రూయతే ; న హి విస్ఫులిఙ్గానాం విద్రవణే అగ్నిర్నిమిత్తమ్ , అపాదానమేవ తు సః ; తథా పరమాత్మా విజ్ఞానమయస్య ఆత్మనోఽపాదానత్వేన శ్రూయతే — ‘అస్మాదాత్మనః’ ఇత్యేతస్మిన్వాక్యే ; తస్మాత్ ప్రతివచనవైలోమ్యాత్ కుత ఇతి ప్రశ్నస్య నిమిత్తార్థతా న శక్యతే వర్ణయితుమ్ । నన్వపాదానపక్షేఽపి పునరుక్తతాదోషః స్థిత ఎవ ॥

స యథేత్యాదేః సంగతిం వక్తుం వృత్తం సంకీర్తయతి —

క్వైష ఇతి ।

కిం పునరాద్యప్రశ్ననిర్ణయేన ఫలతి త్వమ్పదార్థశుద్ధిరిత్యాహ —

అనేనేతి ।

శుద్ధిద్వారా బ్రహ్మత్వం చ తస్యోక్తమిత్యాహ —

అసంసారిత్వఞ్చేతి ।

ఉత్తరగ్రన్థస్య తాత్పర్యమాహ —

కుత ఇతి ।

పూర్వేణోత్తరస్య గతార్థత్వం శఙ్కతే —

నన్వితి ।

స్థిత్యవధేరేవ నిర్ధారితత్వాదాగత్యవధేర్నిర్దిధారయిషయా ప్రశ్నే ప్రతివచనం సావకాశమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

తథా సతీతి ।

అపౌరుషేయీ శ్రుతిరశేషదోషశూన్యత్వాదనతిశఙ్కనీయేతి సిద్ధాన్తీ గూఢాభిసన్ధిరాహ —

కిం శ్రుతిరితి ।

న శ్రుతిరాక్షిప్యతే నిర్దోషత్వాదితి పూర్వవాద్యాహ —

నేతి ।

శ్రుతేరనాక్షేపత్వే త్వదీయం చోద్యం నిరవకాశమిత్యాహ —

కిం తర్హీతి ।

తస్య సావకాశత్వం పూర్వవాదీ సాధయతి —

ద్వితీయస్యేతి ।

పూర్వవాదిన్యపాదానాదర్థాన్తరే పఞ్చమ్యాః శుశ్రూషమాణే సత్యేకదేశీ బ్రవీతి —

ఎవం తర్హీతి ।

కథమన్యార్థత్వం తదాహ —

అస్త్వితి ।

తర్హి తస్యామపాదానార్థత్వేన పునరుక్తత్వామవస్థాయామిత్యర్థః ।

ఎకదేశినం పూర్వవాదీ దూషయతి —

నేతి ।

అపాదానార్థతావదిత్యపేరర్థః ।

తదేవ సఫుటయతి —

ఆత్మనశ్చేతి ।

జగతః సర్వస్య చేతనస్యాచేతనస్య చేతి వక్తుం చశబ్దః ।

తర్హి భవత్వపాదానార్థా పఞ్చమీత్యాశఙ్క్య పూర్వవాదీ పూర్వోక్తం స్మారయతి —

నన్వితి ।