ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸ ಯಥೋರ್ಣನಾಭಿಸ್ತಂತುನೋಚ್ಚರೇದ್ಯಥಾಗ್ನೇಃ ಕ್ಷುದ್ರಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತ್ಯೇವಮೇವಾಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸರ್ವೇ ಲೋಕಾಃ ಸರ್ವೇ ದೇವಾಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿ ತಸ್ಯೋಪನಿಷತ್ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಸತ್ಯಂ ತೇಷಾಮೇಷ ಸತ್ಯಮ್ ॥ ೨೦ ॥
ಭವತು ತಾವತ್ ಉಪನಿಷದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಯ ಉತ್ತರಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣದ್ವಯಮ್ ; ತಸ್ಯೋಪನಿಷದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ತತ್ರ ನ ಜಾನೀಮಃ — ಕಿಂ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ಆತ್ಮನೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಯಸ್ಯ ಪಾಣಿಪೇಷಣೋತ್ಥಿತಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಶಬ್ದಾದಿಭುಜ ಇಯಮುಪನಿಷತ್ , ಆಹೋಸ್ವಿತ್ ಸಂಸಾರಿಣಃ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ; ಕಿಂಚಾತಃ ? ಯದಿ ಸಂಸಾರಿಣಃ ತದಾ ಸಂಸಾರ್ಯೇವ ವಿಜ್ಞೇಯಃ, ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾದೇವ ಸರ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ಸ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದವಾಚ್ಯಃ ತದ್ವಿದ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೇತಿ ; ಅಥ ಅಸಂಸಾರಿಣಃ, ತದಾ ತದ್ವಿಷಯಾ ವಿದ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ, ತಸ್ಮಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವಭಾವಾಪತ್ತಿಃ ; ಸರ್ವಮೇತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದ್ಭವಿಷ್ಯತಿ ; ಕಿಂತು ಅಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ‘ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ‘ಆತ್ಮಾನಮೇವಾವೇದಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ —’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾಃ ಶ್ರುತಯಃ ಕುಪ್ಯೇರನ್ , ಸಂಸಾರಿಣಶ್ಚ ಅನ್ಯಸ್ಯಾಭಾವೇ ಉಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಾತ್ । ಯತ ಏವಂ ಪಂಡಿತಾನಾಮಪ್ಯೇತನ್ಮಹಾಮೋಹಸ್ಥಾನಮ್ ಅನುಕ್ತಪ್ರತಿವಚನಪ್ರಶ್ನವಿಷಯಮ್ , ಅತೋ ಯಥಾಶಕ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಕ್ಯೇಷು ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸೂನಾಂ ಬುದ್ಧಿವ್ಯುತ್ಪಾದನಾಯ ವಿಚಾರಯಿಷ್ಯಾಮಃ ॥

ಉಕ್ತಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ವಿಶೇಷದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಸಂಶಯಾನೋ ವಿಚಾರಂ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ —

ಭವತ್ವಿತಿ ।

ಸಂದಿಗ್ಧಂ ಸಪ್ರಯೋಜನಂ ಚ ವಿಚಾರ್ಯಮಿತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಸಂದೇಹಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿಚಾರಪ್ರಯೋಜಕಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —

ಕಿಂಚಾತ ಇತಿ ।

ಕಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಕಿಂ ಫಲತೀತಿ ಪೃಷ್ಟೇ ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ಫಲಮಾಹ —

ಯದೀತಿ ।

ಯದ್ವಿಜ್ಞಾನಾನ್ಮುಕ್ತಿಸ್ತಸ್ಯೈವ ಜ್ಞೇಯತಾ ನ ಜೀವಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾದಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾದೇವ ಸಾ ನ ಸಂಸಾರಿಜ್ಞಾನಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸ ಏವೇತಿ ।

ತದ್ವಿದ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಸಂಸಾರೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತದ್ವಿದ್ಯೈವೇತಿ ।

ಆದ್ಯಕಲ್ಪೀಯಫಲಸಮಾಪ್ತಾವಿತಿಶಬ್ದಃ ।

ಪಕ್ಷಾಂತರಮನೂದ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ಫಲಮಾಹ —

ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಕಿಮತ್ರ ನಿಯಾಮಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮಿತ್ಯಾದಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯಾಹ —

ಸರ್ವಮೇತದಿತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮೋಪನಿಷತ್ಪಕ್ಷೇ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್ಸರ್ವಂ ಸಮಂಜಸಂ ಚೇತ್ತಥೈವಾಸ್ತು ಕಿಂ ವಿಚಾರೇಣೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಭೇದೋಽಭೋದೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯೇ ದೋಷಮಾಹ —

ಕಿಂತ್ವಿತಿ ।

ಅಭೇದಪಕ್ಷಂ ದೂಷಯತಿ —

ಸಂಸಾರಿಣಶ್ಚೇತಿ ।

ಉಪೇದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಾದಭೇದಪಕ್ಷಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ವಿಶೇಷಾನುಪಲಂಭಸ್ಯ ಸಂಶಯಹೇತುತ್ವಮನುವದತಿ —

ಯತ ಇತಿ ।

ಪಕ್ಷದ್ವಯೇ ಫಲಪ್ರತೀತಿಂ ಪರಾಮೃಶತಿ —

ಏವಮಿತಿ ।

ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಕೌಶಲಂ ಪಾಂಡಿತ್ಯಮ್ । ಏತದಿತ್ಯೈಕಾತ್ಮ್ಯೋಕ್ತಿಃ । ಮಹತ್ತ್ವಂ ಮೋಹಸ್ಯ ವಿಚಾರೋತ್ಥನಿರ್ಣಯಂ ವಿನಾಽನುಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮ್ । ತಸ್ಯ ಸ್ಥಾನಮಾಲಂಬನಂ ಕೇನಾಪಿ ನೋಕ್ತಂ ಪ್ರತಿವಚನಂ ಯಸ್ಯ ಕಿಂ ತದೈಕಾತ್ಮ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ತಸ್ಯ ವಿಷಯಭೂತಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ನ ಹಿ ಯೇನ ಕೇನಚಿದೈಕಾತ್ಮ್ಯಂ ಪ್ರಷ್ಟುಂ ಪ್ರತಿವಕ್ತುಂ ವಾ ಶಕ್ಯತೇ । ‘ಶ್ರವಣಾಯಾಪಿ ಬಹುಭಿರ್ಯೋ ನ ಲಭ್ಯಃ’(ಕ.ಉ. ೧-೨-೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಚಾರಪ್ರಯೋಜಕಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ವಿಚಾರಮುಪಸಂಹರತಿ —

ಅತ ಇತಿ ।