ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸ ಯಥೋರ್ಣನಾಭಿಸ್ತಂತುನೋಚ್ಚರೇದ್ಯಥಾಗ್ನೇಃ ಕ್ಷುದ್ರಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತ್ಯೇವಮೇವಾಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸರ್ವೇ ಲೋಕಾಃ ಸರ್ವೇ ದೇವಾಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿ ತಸ್ಯೋಪನಿಷತ್ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಸತ್ಯಂ ತೇಷಾಮೇಷ ಸತ್ಯಮ್ ॥ ೨೦ ॥
‘ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞಃ ಸರ್ವವಿತ್’ (ಮು. ಉ. ೧ । ೧ । ೯), (ಮು. ಉ. ೨ । ೨ । ೭) ‘ಯೋಽಶನಾಯಾಪಿಪಾಸೇ ಅತ್ಯೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೫ । ೧) ‘ಅಸಂಗೋ ನ ಹಿ ಸಜ್ಜತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ‘ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೮ । ೯) ‘ಯಃ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ತಿಷ್ಠನ್ — ಅಂತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೭ । ೧೫) ‘ಸ ಯಸ್ತಾನ್ಪುರುಷಾನ್ನಿರುಹ್ಯಾತ್ಯಕ್ರಾಮತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೬) ‘ಸ ವಾ ಏಷ ಮಹಾನಜ ಆತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ‘ಏಷ ಸೇತುರ್ವಿಧರಣಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ‘ಸರ್ವಸ್ಯ ವಶೀ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಾನಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೨) ‘ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ವಿಜರೋ ವಿಮೃತ್ಯುಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೧), (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೭ । ೩) ‘ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೨ । ೩) ‘ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವಾಗ್ರ ಆಸೀತ್’ (ಐ. ಉ. ೧ । ೧ । ೧) ‘ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಲೋಕದುಃಖೇನ ಬಾಹ್ಯಃ’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೨ । ೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಶತೇಭ್ಯಃ — ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ‘ಅಹಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಭವೋ ಮತ್ತಃ ಸರ್ವಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ’ (ಭ. ಗೀ. ೧೦ । ೮) ಇತಿ — ಪರೋಽಸ್ತಿ ಅಸಂಸಾರೀ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿನ್ಯಾಯೇಭ್ಯಶ್ಚ ; ಸ ಚ ಕಾರಣಂ ಜಗತಃ । ನನು ‘ಏವಮೇವಾಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ’ ಇತಿ ಸಂಸಾರಿಣ ಏವೋತ್ಪತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ — ನ, ‘ಯ ಏಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೭) ಇತಿ ಪರಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ , ‘ಅಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ’ ಇತಿ ಯುಕ್ತಃ ಪರಸ್ಯೈವ ಪರಾಮರ್ಶಃ । ‘ಕ್ವೈಷ ತದಾಭೂತ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೬) ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ಪ್ರತಿವಚನತ್ವೇನ ಆಕಾಶಶಬ್ದವಾಚ್ಯಃ ಪರ ಆತ್ಮಾ ಉಕ್ತಃ ‘ಯ ಏಷೋಽಂತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿಂಛೇತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೬) ಇತಿ ; ‘ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೬ । ೮ । ೧) ‘ಅಹರಹರ್ಗಚ್ಛಂತ್ಯ ಏತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ನ ವಿಂದಂತಿ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೩ । ೨) ‘ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತಃ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೩ । ೨೧) ‘ಪರ ಆತ್ಮನಿ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠತೇ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೪ । ೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭ್ಯ ಆಕಾಶಶಬ್ದಃ ಪರಆತ್ಮೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ; ‘ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಂತರಾಕಾಶಃ’ (ಛಾ. ಉ. ೮ । ೧ । ೧) ಇತಿ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಆತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚ ; ಪ್ರಕೃತ ಏವ ಪರ ಆತ್ಮಾ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯುಕ್ತಮ್ ‘ಏವಮೇವಾಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ’ ಇತಿ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ ಸೃಷ್ಟಿರಿತಿ ; ಸಂಸಾರಿಣಃ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಸಂಹಾರಜ್ಞಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಂ ಚ ಅವೋಚಾಮ । ಅತ್ರ ಚ ‘ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೭) ‘ಆತ್ಮಾನಮೇವಾವೇದಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮಿ - ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೪ । ೧೦) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಪ್ರಸ್ತುತಾ ; ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ; ‘ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೨ । ೧) ಇತಿ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಪಯಿಷ್ಯಾಮಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೫) ಇತಿ ಪ್ರಾರಬ್ಧಮ್ । ತತ್ರ ಇದಾನೀಮ್ ಅಸಂಸಾರಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗತಃ ಕಾರಣಮ್ ಅಶನಾಯಾದ್ಯತೀತಂ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಮ್ ; ತದ್ವಿಪರೀತಶ್ಚ ಸಂಸಾರೀ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ನ ಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ ; ಪರಂ ಹಿ ದೇವಮೀಶಾನಂ ನಿಕೃಷ್ಟಃ ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಸ್ಮರನ್ ಕಥಂ ನ ದೋಷಭಾಕ್ಸ್ಯಾತ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ನ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪುಷ್ಪೋದಕಾಂಜಲಿಸ್ತುತಿನಮಸ್ಕಾರಬಲ್ಯುಪಹಾರಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಧ್ಯಾನಯೋಗಾದಿಭಿಃ ಆರಿರಾಧಯಿಷೇತ ; ಆರಾಧನೇನ ವಿದಿತ್ವಾ ಸರ್ವೇಶಿತೃ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವತಿ ; ನ ಪುನರಸಂಸಾರಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ಚಿಂತಯೇತ್ — ಅಗ್ನಿಮಿವ ಶೀತತ್ವೇನ ಆಕಾಶಮಿವ ಮೂರ್ತಿಮತ್ತ್ವೇನ । ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಕಮಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ಅರ್ಥವಾದೋ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಸರ್ವತರ್ಕಶಾಸ್ತ್ರಲೋಕನ್ಯಾಯೈಶ್ಚ ಏವಮವಿರೋಧಃ ಸ್ಯಾತ್ ॥

ಸೇಶ್ವರವಾದಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —

ಯಃ ಸರ್ವಜ್ಞ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಾನ್ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಭಿಮಾನಿನಃ ಪುರುಷಾನ್ನಿರುಹ್ಯೋತ್ಪಾದ್ಯ ಯೋಽತಿಕ್ರಾಂತವಾನ್ಸ ಏಷ ಸರ್ವವಿಶೇಷಶೂನ್ಯ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಉದಾಹೃತಾಃ ಶ್ರುತಯಃ ಸ್ಮೃತಯಶ್ಚ । ನ್ಯಾಯಸ್ತು ವಿಚಿತ್ರಂ ಕಾರ್ಯಂ ವಿಶಿಷ್ಟಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಂ ಪ್ರಾಸಾದಾದೌ ತಥೋಪಲಂಭಾದಿತ್ಯಾದಿಃ ।

ಪ್ರಕರಣಮನುಸೃತ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾದಿಕಾರಣತ್ವಮುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ನೇದಂ ಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪ್ರತಿವಚನಸ್ಥಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರವಿಷಯತ್ವಮಸಿದ್ಧಮಿತ್ಯಾಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಕ್ವೈಷ ಇತಿ ।

ಇತಶ್ಚಾಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯತೇತ್ಯಾಹ —

ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।

ಯ ಆತ್ಮಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮೇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ ।

ಪ್ರತಿವಚನೇ ಪರಸ್ಯಾಽಽಕಾಶಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಪ್ರಕೃತ ಏವೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತತ್ವೇ ಲಬ್ಧಮರ್ಥಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಇತಶ್ಚ ಪರಸ್ಮಾದೇವ ಪ್ರಾಣಾದಿಸೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಸಂಸಾರಿಣ ಇತಿ ।

ಯನ್ಮಹತಾ ಪ್ರಪಂಚೇನೇತ್ಯಾದಾವಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಅಸ್ತೀಶ್ವರೋ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತದೇವ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ತಸ್ಯೇಯಮುಪನಿಷದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಶಂಕ್ಯ ದೂಷಯತಿ —

ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।

ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕಾ ಪುನಃ ಸಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೇತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಂಚೇತಿ ।

ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಚತುರ್ಥೇ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಪ್ರಸ್ತುತೇತ್ಯಾಹ —

ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ಸತ್ಯಮಸ್ತಿ ಪ್ರಸ್ತುತಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾ ಸಾ ಜೀವವಿದ್ಯಾಽಪಿ ಭವತಿ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರಭೇದಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪ್ರಸ್ತುತಾಯಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಇದಾನೀಂ ನ ಗೃಹ್ಣೀಯಾದಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧತ್ವಪ್ರತೀತ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮಿತ್ಯೇತತ್ । ಅನ್ಯೋನ್ಯವಿರುದ್ಧತ್ವಂ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।

ವಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮಾಹ —

ಪರಮಿತಿ ।

ಕಥಂ ತರ್ಹೀಶ್ವರೇ ಮತಿಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ವಾಮಿತ್ವೇನೇತ್ಯಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಆದಿಪದಂ ಪ್ರದಕ್ಷಿಣಾದಿಸಂಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ।

ಐಕಾತ್ಮ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಾದಾತ್ಮಮತಿರೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಕರ್ತವ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಪುನರಿತಿ ।

ಕಾ ತರ್ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಗತಿಸ್ತಾಽಽಹ —

ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಸಂಭವೇ ಕಿಮಿತ್ಯರ್ಥವಾದತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸರ್ವೇತಿ ।

ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಸಂಸಾರಿತ್ವಾದಿನಾ ಮಿಥೋ ವಿರುದ್ಧಯೋರ್ಜೀವೇಶ್ವರಯೋಃ ಶೀತೋಷ್ಣವದೈಕ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರ್ನ್ಯಾಯಃ ।