బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ద్వితీయోఽధ్యాయఃప్రథమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
స యథోర్ణనాభిస్తన్తునోచ్చరేద్యథాగ్నేః క్షుద్రా విస్ఫులిఙ్గా వ్యుచ్చరన్త్యేవమేవాస్మాదాత్మనః సర్వే ప్రాణాః సర్వే లోకాః సర్వే దేవాః సర్వాణి భూతాని వ్యుచ్చరన్తి తస్యోపనిషత్సత్యస్య సత్యమితి ప్రాణా వై సత్యం తేషామేష సత్యమ్ ॥ ౨౦ ॥
‘యః సర్వజ్ఞః సర్వవిత్’ (ము. ఉ. ౧ । ౧ । ౯), (ము. ఉ. ౨ । ౨ । ౭) ‘యోఽశనాయాపిపాసే అత్యేతి’ (బృ. ఉ. ౩ । ౫ । ౧) ‘అసఙ్గో న హి సజ్జతే’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ‘ఎతస్య వా అక్షరస్య ప్రశాసనే’ (బృ. ఉ. ౩ । ౮ । ౯) ‘యః సర్వేషు భూతేషు తిష్ఠన్ — అన్తర్యామ్యమృతః’ (బృ. ఉ. ౩ । ౭ । ౧౫) ‘స యస్తాన్పురుషాన్నిరుహ్యాత్యక్రామత్’ (బృ. ఉ. ౩ । ౯ । ౨౬) ‘స వా ఎష మహానజ ఆత్మా’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ‘ఎష సేతుర్విధరణః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ‘సర్వస్య వశీ సర్వస్యేశానః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౪ । ౨౨) ‘య ఆత్మాపహతపాప్మా విజరో విమృత్యుః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౧), (ఛా. ఉ. ౮ । ౭ । ౩) ‘తత్తేజోఽసృజత’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౨ । ౩) ‘ఆత్మా వా ఇదమేక ఎవాగ్ర ఆసీత్’ (ఐ. ఉ. ౧ । ౧ । ౧) ‘న లిప్యతే లోకదుఃఖేన బాహ్యః’ (క. ఉ. ౨ । ౨ । ౧౧) ఇత్యాదిశ్రుతిశతేభ్యః — స్మృతేశ్చ ‘అహం సర్వస్య ప్రభవో మత్తః సర్వం ప్రవర్తతే’ (భ. గీ. ౧౦ । ౮) ఇతి — పరోఽస్తి అసంసారీ శ్రుతిస్మృతిన్యాయేభ్యశ్చ ; స చ కారణం జగతః । నను ‘ఎవమేవాస్మాదాత్మనః’ ఇతి సంసారిణ ఎవోత్పత్తిం దర్శయతీత్యుక్తమ్ — న, ‘య ఎషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశః’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౭) ఇతి పరస్య ప్రకృతత్వాత్ , ‘అస్మాదాత్మనః’ ఇతి యుక్తః పరస్యైవ పరామర్శః । ‘క్వైష తదాభూత్’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౬) ఇత్యస్య ప్రశ్నస్య ప్రతివచనత్వేన ఆకాశశబ్దవాచ్యః పర ఆత్మా ఉక్తః ‘య ఎషోఽన్తర్హృదయ ఆకాశస్తస్మిఞ్ఛేతే’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౬) ఇతి ; ‘సతా సోమ్య తదా సమ్పన్నో భవతి’ (ఛా. ఉ. ౬ । ౮ । ౧) ‘అహరహర్గచ్ఛన్త్య ఎతం బ్రహ్మలోకం న విన్దన్తి’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౩ । ౨) ‘ప్రాజ్ఞేనాత్మనా సమ్పరిష్వక్తః’ (బృ. ఉ. ౪ । ౩ । ౨౧) ‘పర ఆత్మని సమ్ప్రతిష్ఠతే’ (ప్ర. ఉ. ౪ । ౭) ఇత్యాదిశ్రుతిభ్య ఆకాశశబ్దః పరఆత్మేతి నిశ్చీయతే ; ‘దహరోఽస్మిన్నన్తరాకాశః’ (ఛా. ఉ. ౮ । ౧ । ౧) ఇతి ప్రస్తుత్య తస్మిన్నేవ ఆత్మశబ్దప్రయోగాచ్చ ; ప్రకృత ఎవ పర ఆత్మా । తస్మాత్ యుక్తమ్ ‘ఎవమేవాస్మాదాత్మనః’ ఇతి పరమాత్మన ఎవ సృష్టిరితి ; సంసారిణః సృష్టిస్థితిసంహారజ్ఞానసామర్థ్యాభావం చ అవోచామ । అత్ర చ ‘ఆత్మేత్యేవోపాసీత’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౭) ‘ఆత్మానమేవావేదహం బ్రహ్మాస్మి - ’ (బృ. ఉ. ౧ । ౪ । ౧౦) ఇతి బ్రహ్మవిద్యా ప్రస్తుతా ; బ్రహ్మవిషయం చ బ్రహ్మవిజ్ఞానమితి ; ‘బ్రహ్మ తే బ్రవాణి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౨ । ౧) ఇతి ‘బ్రహ్మ జ్ఞపయిష్యామి’ (బృ. ఉ. ౨ । ౧ । ౧౫) ఇతి ప్రారబ్ధమ్ । తత్ర ఇదానీమ్ అసంసారి బ్రహ్మ జగతః కారణమ్ అశనాయాద్యతీతం నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావమ్ ; తద్విపరీతశ్చ సంసారీ ; తస్మాత్ అహం బ్రహ్మాస్మీతి న గృహ్ణీయాత్ ; పరం హి దేవమీశానం నికృష్టః సంసార్యాత్మత్వేన స్మరన్ కథం న దోషభాక్స్యాత్ ; తస్మాత్ న అహం బ్రహ్మాస్మీతి యుక్తమ్ । తస్మాత్పుష్పోదకాఞ్జలిస్తుతినమస్కారబల్యుపహారస్వాధ్యాయధ్యానయోగాదిభిః ఆరిరాధయిషేత ; ఆరాధనేన విదిత్వా సర్వేశితృ బ్రహ్మ భవతి ; న పునరసంసారి బ్రహ్మ సంసార్యాత్మత్వేన చిన్తయేత్ — అగ్నిమివ శీతత్వేన ఆకాశమివ మూర్తిమత్త్వేన । బ్రహ్మాత్మత్వప్రతిపాదకమపి శాస్త్రమ్ అర్థవాదో భవిష్యతి । సర్వతర్కశాస్త్రలోకన్యాయైశ్చ ఎవమవిరోధః స్యాత్ ॥

సేశ్వరవాదముత్థాపయతి —

యః సర్వజ్ఞ ఇత్యాదినా ।

తాన్పృథివ్యాద్యభిమానినః పురుషాన్నిరుహ్యోత్పాద్య యోఽతిక్రాన్తవాన్స ఎష సర్వవిశేషశూన్య ఇతి యావత్ । ఉదాహృతాః శ్రుతయః స్మృతయశ్చ । న్యాయస్తు విచిత్రం కార్యం విశిష్టజ్ఞానపూర్వకం ప్రాసాదాదౌ తథోపలమ్భాదిత్యాదిః ।

ప్రకరణమనుసృత్య జీవస్య ప్రాణాదికారణత్వముక్తం స్మారయతి —

నన్వితి ।

నేదం జీవస్య ప్రకరణమితి పరిహరతి —

నేత్యాదినా ।

ప్రతివచనస్థాకాశశబ్దస్య పరవిషయత్వమసిద్ధమిత్యాఙ్క్యాఽఽహ —

క్వైష ఇతి ।

ఇతశ్చాకాశశబ్దస్య పరమాత్మవిషయతేత్యాహ —

దహరోఽస్మిన్నితి ।

య ఆత్మాఽపహతపాప్మేత్యాత్మశబ్దప్రయోగః ।

ప్రతివచనే పరస్యాఽఽకాశశబ్దవాచ్యత్వే ఫలితమాహ —

ప్రకృత ఎవేతి ।

తస్య ప్రకృతత్వే లబ్ధమర్థమాహ —

తస్మాదితి ।

ఇతశ్చ పరస్మాదేవ ప్రాణాదిసృష్టిరిత్యాహ —

సంసారిణ ఇతి ।

యన్మహతా ప్రపఞ్చేనేత్యాదావితి శేషః ।

అస్తీశ్వరో జగత్కారణం బ్రహ్మ తదేవ జీవస్య స్వరూపం తస్యేయముపనిషదితి సిద్ధాన్తమాశఙ్క్య దూషయతి —

అత్ర చేతి ।

తృతీయోఽధ్యాయః సప్తమ్యర్థః ।

కా పునః సా బ్రహ్మవిద్యేతి తత్రాఽఽహ —

బ్రహ్మవిషయఞ్చేతి ।

ఇతి బ్రహ్మవిద్యాం ప్రసిద్ధమితి శేషః ।

చతుర్థే బ్రహ్మవిద్యా ప్రస్తుతేత్యాహ —

బ్రహ్మేతి ।

సత్యమస్తి ప్రస్తుతా బ్రహ్మవిద్యా సా జీవవిద్యాఽపి భవతి జీవబ్రహ్మణోరభేదాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

తత్రేతి ।

బ్రహ్మవిద్యాయాం ప్రస్తుతాయామితి యావత్ । ఇదానీం న గృహ్ణీయాదితి సంబన్ధః । మిథో విరుద్ధత్వప్రతీత్యవస్థాయామిత్యేతత్ । అన్యోన్యవిరుద్ధత్వం తచ్ఛబ్దార్థః ।

విపక్షే దోషమాహ —

పరమితి ।

కథం తర్హీశ్వరే మతిం కుర్యాదిత్యాశఙ్క్య స్వామిత్వేనేత్యాహ —

తస్మాదితి ।

ఆదిపదం ప్రదక్షిణాదిసంగ్రహార్థమ్ ।

ఐకాత్మ్యశాస్త్రాదాత్మమతిరేవ బ్రహ్మణి కర్తవ్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

న పునరితి ।

కా తర్హి శాస్త్రగతిస్తాఽఽహ —

బ్రహ్మేతి ।

ముఖ్యార్థత్వసంభవే కిమిత్యర్థవాదతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

సర్వేతి ।

సంసారిత్వాసంసారిత్వాదినా మిథో విరుద్ధయోర్జీవేశ్వరయోః శీతోష్ణవదైక్యానుపపత్తిర్న్యాయః ।