ಏಕದೇಶಿಮತಂ ನಿರಾಕರ್ತುಂ ವಿಕಲ್ಪಯತಿ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಏತಾ ಗತಯ ಇತ್ಯೇತೇ ಪಕ್ಷಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಃ ಸಂಭವಂತಿ ನ ಗತ್ಯಂತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಥಾ ಪೃಥಿವೀಶಬ್ದಿತಂ ದ್ರವ್ಯಮನೇಕಾವಯವಸಮುದಾಯಸ್ತಥಾ ಭೂತಭೌತಿಕಾತ್ಮಕಾನೇಕದ್ರವ್ಯಸಮುದಾಯಃ ಸಾವಯವಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ತಸ್ಯೈಕದೇಶಶ್ಚೈತನ್ಯಲಕ್ಷಣಸ್ತದ್ವಿಕಾರೋ ಜೀವಃ ಪೃಥಿವ್ಯೇಕದೇಶಮೃದ್ವಿಕಾರಘಟಶರಾವಾದಿವದಿತ್ಯೇಕಃ ಕಲ್ಪಃ । ಯಥಾ ಭೂಮೇರೂಷರಾದಿದೇಶೋ ನಖಕೇಶಾದಿರ್ವಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿಕಾರಸ್ತಥಾಽವಯವಿನಃ ಪರಸ್ಯೈಕದೇಶವಿಕಾರೋ ಜೀವ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಃ ಕಲ್ಪಃ । ಯಥಾ ಕ್ಷೀರಂ ಸ್ವರ್ಣಂ ವಾ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ದಧಿರುಚಕಾದಿರೂಪೇಣ ಪರಿಣಮತೇ ತಥಾ ಕೃತ್ಸ್ನ ಏವ ಪರೋ ಜೀವಭಾವೇನ ಪರಿಣಮೇದಿತಿ ಕಲ್ಪಾಂತರಮ್ । ತತ್ರಾಽಽದ್ಯಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ —
ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನಾನಾದ್ರವ್ಯಾಣಾಂ ಸಮಾಹಾರೋ ವಾ ತಾನಿ ವಾಽನ್ಯೋನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಣಿ ಪರಶ್ಚೇನ್ನ ತಸ್ಯೈಕ್ಯಂ ಸ್ಯಾನ್ನಹಿ ಬಹೂನಾಂ ಮುಖ್ಯಮೈಕ್ಯಂ ಸಮಾಹಾರಸ್ಯ ಚ ಸಮುದಾಯಾಪರಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ಸಮುದಾಯಿಭ್ಯೋ ಭೇದಾಭೇದಾಭ್ಯಾಂ ದುರ್ಭಣತ್ವೇನ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮುಖ್ಯಮೈಕ್ಯಂ ಮಾ ಭೂತ್ತತ್ರಾಽಽಹ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ನ ಹಿ ತನ್ನಾನಾತ್ವಂ ಕಸ್ಯಾಪಿ ಸಮ್ಮತಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಮನೂದ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ —
ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸರ್ವದೈವ ಪೃಥಗವಸ್ಥಿತೇಷ್ವವಯವೇಷು ಜೀವೇಷ್ವನುಸ್ಯೂತಶ್ಚೇತನೋಽವಯವೀ ಪರಶ್ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯವಯವಂ ಮಲಸಂಸರ್ಗೇ ದೇಹಸ್ಯ ಮಲಿನತ್ವಂ ತಥಾ ಪರಸ್ಯ ಜೀವಗತೈರ್ದುಃಖೈರ್ಮಹದ್ದುಃಖಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಥಮಕಲ್ಪನಾದ್ದ್ವಿತೀಯಾಽಪಿ ಕಲ್ಪನಾ ನ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತೃತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಕ್ಷೀರವದಿತಿ ।
‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ವಿಪಶ್ಚಿತ್’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯಃ । ‘ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ಕದಾಚಿತ್’ (ಭ. ಗೀ. ೨ । ೨೦) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಸ್ಮೃತಯಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಕೋಪಸ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ವೈದಿಕಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —
ಸ ಚೇತಿ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀ ವಿವೇಚಯನ್ಪಕ್ಷತ್ರಯಸಾಧಾರಣಂ ದೂಷಣಮಾಹ —
ನಿಷ್ಕಲಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕೂಟಸ್ಥಸ್ಯ ನಿರವಯವಸ್ಯ ಕಾರ್ತ್ಸ್ನೈಕದೇಶಾಭ್ಯಾಂ ಪರಿಣಾಮಾಸಂಭವೋ ನ್ಯಾಯಃ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮೈಕದೇಶತ್ವೇ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ —
ಅಚಲಸ್ಯೇತಿ ।
ಏಕದೇಶಸ್ಯೈಕದೇಶಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಭಾವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಷು ಗತ್ಯನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮನ್ಯಥಾ ಪರಸ್ಯಾಪಿ ಗತಿಃ ಸ್ಯಾನ್ನಹಿ ಪಟಾವಯವೇಷು ಚಲತ್ಸು ಪಟೋ ನ ಚಲತೀತ್ಯಾಹ —
ಪರಸ್ಯ ವೇತಿ ।
ಉಕ್ತಂ ಯದಿ ತಾವತ್ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯಾದಾವಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವೇಽಪಿ ಪರಸ್ಯ ತನ್ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕತೇ —
ಪರಸ್ಯೇತಿ ।
ಪರಸ್ಯ ನಿರವಯವತ್ವಶ್ರುತೇರವಯವಸ್ಫುಟನಾನುಪಪತ್ತಿಂ ಮನ್ವಾನೋ ದೂಷಯತಿ —
ತಥಾಽಪೀತಿ ।
ಯತ್ರ ಪರಸ್ಯಾವಯವಃ ಸ್ಫುಟಯತಿ ತತ್ರ ತಸ್ಯ ಕ್ಷತ್ತಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ತದೀಯಾವಯವಸಂಸರಣೇ ಚ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಪ್ರದೇಶಾಂತರೇಽವಯವಾನಾಂ ವ್ಯೂಹೇ ಸತ್ಯುಪಚಯಃ ಸ್ಯಾತ್ತಥಾ ಚ ಪರಸ್ಯಾವಯವಾ ಯತೋ ನಿರ್ಗಚ್ಛಂತಿ ತತ್ರ ಚ್ಛಿದ್ರತಾಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಯತ್ರ ಚ ತೇ ಗಚ್ಛಂತಿ ತತ್ರೋಪಚಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಕಾಯಮವ್ರಣಮಸ್ಥೂಲಮನಣ್ವಹ್ರಸ್ವಮಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವಿರೋಧೋ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಸ್ಯೈಕದೇಶೋ ವಿಜ್ಞಾನಮಾತ್ಮೇತಿ ಪಕ್ಷೇ ದುಃಖಿತ್ವಮಪಿ ತಸ್ಯ ದುರ್ವಾರಮಾಪತೇದಿತಿ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ —
ಆತ್ಮಾವಯವೇತಿ ।
ಮೃಲ್ಲೋಹವಿಸ್ಫುಲಿಂಗದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತಿವಶಾತ್ಪರಸ್ಯಾವಯವಾ ಜೀವಾಃ ಸಿಧ್ಯಂತೀತ್ಯತೋ ಜೀವಾನಾಂ ಪರೈಕದೇಶತ್ವೇ ನೋಕ್ತೋ ದೋಷೋಽವತರತಿ ಯುಕ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಶ್ರುತೇರ್ಬಲವತ್ತ್ವಾದಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಅಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾದೀತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋ ಯುಕ್ತಿವಿರುದ್ಧೋ ನ ಸಿಧ್ಯತೀತಿ ದೂಷಯತಿ —
ನ ಶ್ರುತೇರಿತಿ ।
ನಞರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ —
ನ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ।
ಹೇತುಭಾಗಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಪೂರ್ವಕಂ ವಿಭಜತೇ —
ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।
ಸ್ಮೃತ್ಯಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮಜ್ಞಾತಾನಾಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಅಸ್ತು ಶಾಸ್ತ್ರಮಜ್ಞಾತಾರ್ಥಜ್ಞಾಪಕಂ ತಥಾಽಪಿ ಪರಸ್ಯ ನಾಸ್ತಿ ಸಾವಯವತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ಕಿಮಾಯಾತಮಿತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ —
ಕಿಂಚಾತ ಇತಿ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಯಥೋಕ್ತಸ್ವಭಾವತ್ವೇ ಯತ್ಪರಸ್ಯ ನಿರವಯವತ್ವಂ ಫಲತಿ ತದುಚ್ಯಮಾನಂ ಸಮಾಹಿತೇನ ಶ್ರೋತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ —
ಶೃಣ್ವಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ಲೋಕಾವಿರೋಧೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ದರ್ಶಯತಿ —
ಯಥೇತಿ ।
ಆದಿಪದೇನ ಭಾವಾಭಾವಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಪದಾರ್ಥೇಷ್ವೇವ ಭೋಕ್ತೃಪಾರತಂತ್ರ್ಯಾದ್ಧರ್ಮಶಬ್ದಃ ತೇಷಾಂ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ದೃಷ್ಟಾಂತಾನಾಮುಪನ್ಯಾಸೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ತದವಿರೋಧಿ ಲೋಕಪ್ರಸಿದ್ಧಪದಾರ್ಥಾವಿರೋಧೀತ್ಯರ್ಥಃ । ವಸ್ತ್ವಂತರಂ ನಿರವಯವಾದಿ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮ್ ।
ತದವಿರೋಧ್ಯೇವೇತ್ಯೇವಕಾರಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮಾಹ —
ನ ಲೌಕಿಕೇತಿ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ದೋಷಮಾಹ —
ಉಪಾದೀಯಮಾನೋಽಪೀತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯೇನೋಕ್ತಮರ್ಥಂ ದೃಷ್ಟಾಂತವಿಶೇಷನಿವಿಷ್ಟತಯಾ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —
ನ ಹೀತಿ ।
ಅಗ್ನೇರುಷ್ಣತ್ವಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ತಾಪಕತ್ವಮನ್ಯಥೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।
ನನು ಲೌಕಿಕಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಲೌಕಿಕಪದಾರ್ಥಾವಿರುದ್ಧಮೇವ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ಸಮರ್ಪಯತಿ ವೈದಿಕಂ ಪುನರಪೌರುಷೇಯಂ ತದ್ವಿರುದ್ಧಮಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ಪ್ರಮಾಪಯೇದಲೌಕಿಕವಿಷಯತ್ವಾದತ ಆಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ನನು ಶ್ರುತೇರಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪಕತ್ವೇ ಲೋಕಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ತದ್ವಿರೋಧೇಽಪಿ ಕಾ ಹಿನಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —
ನ ಚೇತಿ ।
ಲೋಕಾವಗತಸಾಮರ್ಥ್ಯಃ ಶಬ್ದೋ ವೇದೇಽಪಿ ಬೋಧಕ ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ತದನಪೇಕ್ಷಾ ಶ್ರುತಿರ್ನಾಜ್ಞಾತಂ ಜ್ಞಪಯಿತುಮಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಲೋಕಾನುಸಾರಿತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ನ್ಯಾಯೋ ಲೌಕಿಕೋ ದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ನ ಹಿ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾಽಽಕಾಶಾದೇಃ ಸಾವಯವತ್ವಂ ಪರಶ್ಚ ನಿತ್ಯೋಽಭ್ಯುಪಗತಸ್ತನ್ನ ತಸ್ಯ ಸಾವಯವತ್ವೇನಾಂಶಾಂಶಿತ್ವಕಲ್ಪನಾ ವಸ್ತುತಃ ಸಂಭವತಿ ಲೋಕವಿರೋಧಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಜೀವಸ್ಯ ಪರಾಂಶತ್ವಾನಂಗೀಕಾರೇ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರ್ಗತಿರ್ವಕ್ತವ್ಯೇತಿ ಶಂಕತೇ —
ಕ್ಷುದ್ರಾ ಇತಿ ।
ತಯೋರ್ಗತಿಮಾಹ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗೇ ದರ್ಶಿತಂ ನ್ಯಾಯಂ ಸರ್ವತ್ರಾಂಶಮಾತ್ರೇಽತಿದಿಶತಿ —
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಯಥೋಕ್ತನೀತ್ಯಾ ಸ್ಥಿತೇ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕಮಾಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪರಮಾತ್ಮನಾ ಸಹ ಜೀವಸ್ಯೈಕತ್ವವಿಷಯಂ ಪ್ರತ್ಯಯಮಾಧಾತುಮಿಚ್ಛಂತೀತಿ ತಥೋಕ್ತಾಃ ।
ತೇಷಾಮೇಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಾವತಾರಹೇತುತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ —
ಉಪಕ್ರಮೇತಿ ।
ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —
ಸರ್ವಾಸು ಹೀತಿ ।
ಉಕ್ತಮರ್ಥಮುದಾಹರಣನಿಷ್ಠತಯಾ ವಿಭಜತೇ —
ತದ್ಯಥೇತಿ ।
ಇಹೇತಿ ಪ್ರಕೃತೋಪನಿಷದುಕ್ತಿಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನಾಂಶಾಂಶಿತ್ವಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ ।
ವಿವೃತಂ ಸಂಗ್ರಹವಾಕ್ಯಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತೇಷಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥನಿಷ್ಠತ್ವೇ ದೋಷಂ ವದನ್ನೇಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
‘ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಶ್ಚ ನೇಷ್ಯೇತೇ’ ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನೋಕ್ತಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —
ಸರ್ವೋಪನಿಷತ್ಸ್ವಿತಿ ।
ಕಿಂಚ ತೇಷಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥನಿಷ್ಠತ್ವೇ ಶ್ರುತಫಲಾಭಾವಾತ್ಫಲಾಂತರಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ನ ಚೈಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತಯಾ ತತ್ಫಲೇ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷೇಷು ತೇಷು ತತ್ಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತಾ ।
ದೃಷ್ಟೇ ಸತ್ಯದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾನವಕಾಶಾದಿತ್ಯಾಹ —
ಫಲಾಂತರಂಚೇತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೀನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥನಿಷ್ಠತ್ವಾಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮುಪಸಂಹರತಿ —
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।