ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸ ಯಥೋರ್ಣನಾಭಿಸ್ತಂತುನೋಚ್ಚರೇದ್ಯಥಾಗ್ನೇಃ ಕ್ಷುದ್ರಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತ್ಯೇವಮೇವಾಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸರ್ವೇ ಲೋಕಾಃ ಸರ್ವೇ ದೇವಾಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿ ತಸ್ಯೋಪನಿಷತ್ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಸತ್ಯಂ ತೇಷಾಮೇಷ ಸತ್ಯಮ್ ॥ ೨೦ ॥
ಅತ್ರ ಚ ಸಂಪ್ರದಾಯವಿದ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾಂ ಸಂಪ್ರಚಕ್ಷತೇ — ಕಶ್ಚಿತ್ಕಿಲ ರಾಜಪುತ್ರಃ ಜಾತಮಾತ್ರ ಏವ ಮಾತಾಪಿತೃಭ್ಯಾಮಪವಿದ್ಧಃ ವ್ಯಾಧಗೃಹೇ ಸಂವರ್ಧಿತಃ ; ಸಃ ಅಮುಷ್ಯ ವಂಶ್ಯತಾಮಜಾನನ್ ವ್ಯಾಧಜಾತಿಪ್ರತ್ಯಯಃ ವ್ಯಾಧಜಾತಿಕರ್ಮಾಣ್ಯೇವಾನುವರ್ತತೇ, ನ ರಾಜಾಸ್ಮೀತಿ ರಾಜಜಾತಿಕರ್ಮಾಣ್ಯನುವರ್ತತೇ ; ಯದಾ ಪುನಃ ಕಶ್ಚಿತ್ಪರಮಕಾರುಣಿಕಃ ರಾಜಪುತ್ರಸ್ಯ ರಾಜಶ್ರೀಪ್ರಾಪ್ತಿಯೋಗ್ಯತಾಂ ಜಾನನ್ ಅಮುಷ್ಯ ಪುತ್ರತಾಂ ಬೋಧಯತಿ — ‘ನ ತ್ವಂ ವ್ಯಾಧಃ, ಅಮುಷ್ಯ ರಾಜ್ಞಃ ಪುತ್ರಃ ; ಕಥಂಚಿದ್ವ್ಯಾಧಗೃಹಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟಃ’ ಇತಿ — ಸ ಏವಂ ಬೋಧಿತಃ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯಾಧಜಾತಿಪ್ರತ್ಯಯಕರ್ಮಾಣಿ ಪಿತೃಪೈತಾಮಹೀಮ್ ಆತ್ಮನಃ ಪದವೀಮನುವರ್ತತೇ — ರಾಜಾಹಮಸ್ಮೀತಿ । ತಥಾ ಕಿಲ ಅಯಂ ಪರಸ್ಮಾತ್ ಅಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾದಿವತ್ ತಜ್ಜಾತಿರೇವ ವಿಭಕ್ತಃ ಇಹ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಗಹನೇ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ಅಸಂಸಾರೀ ಸನ್ ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಾದಿಸಂಸಾರಧರ್ಮಮನುವರ್ತತೇ — ದೇಹೇಂದ್ರಿಯಸಂಘಾತೋಽಸ್ಮಿ ಕೃಶಃ ಸ್ಥೂಲಃ ಸುಖೀ ದುಃಖೀತಿ — ಪರಮಾತ್ಮತಾಮಜಾನನ್ನಾತ್ಮನಃ ; ನ ತ್ವಮ್ ಏತದಾತ್ಮಕಃ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಸಿ ಅಸಂಸಾರೀ — ಇತಿ ಪ್ರತಿಬೋಧಿತ ಆಚಾರ್ಯೇಣ, ಹಿತ್ವಾ ಏಷಣಾತ್ರಯಾನುವೃತ್ತಿಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಸ್ಮೀತಿ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । ಅತ್ರ ರಾಜಪುತ್ರಸ್ಯ ರಾಜಪ್ರತ್ಯಯವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಯೋ ದೃಢೀ ಭವತಿ — ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗವದೇವ ತ್ವಂ ಪರಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭ್ರಷ್ಟ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ, ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಸ್ಯ ಪ್ರಾಗಗ್ನೇರ್ಭ್ರಂಶಾತ್ ಅಗ್ನ್ಯೇಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಏಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯದಾರ್ಢ್ಯಾಯ ಸುವರ್ಣಮಣಿಲೋಹಾಗ್ನಿವಿಸ್ಫುಲಿಂಗದೃಷ್ಟಾಂತಾಃ, ನ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಭೇದಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಃ । ಸೈಂಧವಘನವತ್ ಪ್ರಜ್ಞಪ್ತ್ಯೇಕರಸನೈರಂತರ್ಯಾವಧಾರಣಾತ್ ‘ಏಕಧೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೦) ಇತಿ ಚ — ಯದಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಚಿತ್ರಪಟವತ್ ವೃಕ್ಷಸಮುದ್ರಾದಿವಚ್ಚ ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದ್ಯನೇಕಧರ್ಮವಿಚಿತ್ರತಾ ವಿಜಿಗ್ರಾಹಯಿಷಿತಾ, ಏಕರಸಂ ಸೈಂಧವಘನವದನಂತರಮಬಾಹ್ಯಮ್ — ಇತಿ ನೋಪಸಮಹರಿಷ್ಯತ್ , ‘ಏಕಧೈವಾನುದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೨೦) ಇತಿ ಚ ನ ಪ್ರಾಯೋಕ್ಷ್ಯತ — ‘ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧೯) ಇತಿ ನಿಂದಾವಚನಂ ಚ । ತಸ್ಮಾತ್ ಏಕರೂಪೈಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯದಾರ್ಢ್ಯಾಯೈವ ಸರ್ವವೇದಾಂತೇಷು ಉತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಲಯಾದಿಕಲ್ಪನಾ, ನ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಯಕರಣಾಯ ॥

ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮೈಕ್ಯಪರಂ ತಚ್ಛೇಷಃ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ದ್ರವಿಡಾಚಾರ್ಯಸಮ್ಮತಿಮಾಹ —

ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।

ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತರೂಪಾಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಂ ಪ್ರಮಾಣಯತಿ —

ಕಶ್ಚಿದಿತಿ ।

ಜಾತಮಾತ್ರೇ ಪ್ರಾಗವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ರಾಜಾಽಸೀತ್ಯಭಿಮಾನಾಭಿವ್ಯಕ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಾಭ್ಯಾಂ ತತ್ಪರಿತ್ಯಾಗೇ ನಿಮಿತ್ತವಿಶೇಷಸ್ಯಾನಿಶ್ಚಿತತ್ವದ್ಯೋತನಾರ್ಥಂ ಕಿಲೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ವ್ಯಾಧಿಜಾತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತೋ ವ್ಯಾಧೋಽಸ್ಮೀತ್ಯಭಿಮಾನೋ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥಾ ವ್ಯಾಧಜಾತಕರ್ಮಾಣಿ ತತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಾನಿ ಮಾಂಸವಿಕ್ರಯಣಾದೀನಿ । ರಾಜಾಽಸ್ಮೀತ್ಯಭಿಮಾನಪೂರ್ವಕಂ ತಜ್ಜಾತಿಪ್ರಯುಕ್ತಾನಿ ಪರಿಪಾಲನಾದೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ।

ಅಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಕಾರ್ಯಂ ಚೋಕ್ತ್ವಾ ಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಫಲಂ ಚ ದರ್ಶಯತಿ —

ಯದೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಬೋಧನಪ್ರಕಾರಮಭಿನಯತಿ —

ನ ತ್ವಮಿತಿ ।

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಶಬರವೇಶ್ಮಪ್ರವೇಶಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಕಥಂಚಿದಿತಿ ।

ರಾಜಾಽಹಮಸ್ಮೀತ್ಯಭಿಮಾನಪೂರ್ವಕಮಾತ್ಮನಃ ಪಿತೃಪೈತಾಮಹೀಂ ಪದವೀಮನುವರ್ತತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕರೂಪಾಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಮಾಚಷ್ಟೇ —

ತಥೇತಿ ।

ಜೀವಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಾದ್ವಿಭಾಗೇ ನಿಮಿತ್ತಮಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಕಾರ್ಯಂಚ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮಿತಿ ದ್ಯೋತಯಿತುಂ ಕಿಲೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।

ಸಂಸಾರಧರ್ಮಾನುವರ್ತನೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಪರಮಾತ್ಮತಾಮಿತಿ ।

ಉಕ್ತಾವಿದ್ಯಾತತ್ಕಾರ್ಯವಿರೋಧಿನೀಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಂ ಲಂಭಯತಿ —

ನ ತ್ವಮಿತಿ ।

ರಾಜಪುತ್ರಸ್ಯ ರಾಜಾಽಸ್ಮೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಯವದ್ವಾಕ್ಯಾದೇವಾಧಿಕಾರಿಣಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ಮೀತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಶ್ಚೇತ್ಕೃತಂ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾದಿದೃಷ್ಟಾಂತಶ್ರುತ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅತ್ರೇತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಯದಾರ್ಢ್ಯಂ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಸ್ಯೇತಿ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತೇಷ್ವೇಕತ್ವದರ್ಶನಂ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ಪರಾಮೃಷ್ಟಮ್ ।

ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಭೇದೇ ನಾಸ್ತಿ ಶಾಸ್ತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ಸೈಂಧವೇತಿ ।

ಚಕಾರೋಽವಧಾರಣಾದಿತಿ ಪದಮನುಕರ್ಷತಿ ।

ಸಂಗೃಹೀತಮರ್ಥಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಯದಿ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನಿಂದಾವಚನಂ ಚ ನ ಪ್ರಾಯೋಕ್ಷ್ಯತೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಏಕತ್ವಸ್ಯಾವಧಾರಣಫಲಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಏಕತ್ವಸ್ಯ ಭೇದಸಹತ್ವಂ ವಾರಯಿತುಮೇಕರೂಪವಿಶೇಷಣಮ್ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಪ್ರವೇಶನಿಯಮನೇ ಗೃಹ್ಯೇತೇ । ನ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಯಕರಣಾಯೇತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೇನೋತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಿಭೇದೋ ವಿವಕ್ಷಿತಃ ।