ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸ ಯಥೋರ್ಣನಾಭಿಸ್ತಂತುನೋಚ್ಚರೇದ್ಯಥಾಗ್ನೇಃ ಕ್ಷುದ್ರಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತ್ಯೇವಮೇವಾಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸರ್ವೇ ಲೋಕಾಃ ಸರ್ವೇ ದೇವಾಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿ ತಸ್ಯೋಪನಿಷತ್ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಸತ್ಯಂ ತೇಷಾಮೇಷ ಸತ್ಯಮ್ ॥ ೨೦ ॥
ಯದಾ ಏವಂ ಸ್ಥಿತಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಃ, ತದಾ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್ ; ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಮ್ , ಅಸಂಸಾರಿತ್ವೇ ಚ ಉಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಸ್ಪಷ್ಟೋ ದೋಷಃ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ; ಯದಿ ತಾವತ್ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಭೂತಾಂತರಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಶರೀರಸಂಪರ್ಕಜನಿತದುಃಖಾನಿ ಅನುಭವತೀತಿ, ಸ್ಪಷ್ಟಂ ಪರಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ; ತಥಾ ಚ ಪರಸ್ಯ ಅಸಂಸಾರಿತ್ವಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾಃ ಶ್ರುತಯಃ ಕುಪ್ಯೇರನ್ , ಸ್ಮೃತಯಶ್ಚ, ಸರ್ವೇ ಚ ನ್ಯಾಯಾಃ ; ಅಥ ಕಥಂಚಿತ್ ಪ್ರಾಣಶರೀರಸಂಬಂಧಜೈರ್ದುಃಖೈರ್ನ ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತಿ ಶಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮ್ , ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸಾಧ್ಯಪರಿಹಾರ್ಯಾಭಾವಾತ್ ಉಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯದೋಷೋ ನ ಶಕ್ಯತೇ ನಿವಾರಯಿತುಮ್ । ಅತ್ರ ಕೇಚಿತ್ಪರಿಹಾರಮಾಚಕ್ಷತೇ — ಪರಮಾತ್ಮಾ ನ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಭೂತೇಷ್ವನು ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ; ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ವಿಕಾರಭಾವಮಾಪನ್ನೋ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪೇದೇ ; ಸ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ ಪರಸ್ಮಾತ್ ಅನ್ಯಃ ಅನನ್ಯಶ್ಚ ; ಯೇನಾನ್ಯಃ, ತೇನ ಸಂಸಾರಿತ್ವಸಂಬಂಧೀ, ಯೇನ ಅನನ್ಯಃ ತೇನ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯವಧಾರಣಾರ್ಹಃ ; ಏವಂ ಸರ್ವಮವಿರುದ್ಧಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ॥

ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಮಪ್ಯೇಕತ್ವಮನಿಷ್ಟಪ್ರಸಂಗಾನ್ನ ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —

ಯದೇತಿ ।

ಪರಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿತ್ವೇ ತದಸಂಸಾರಿತ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ಫಲಿತಮಾಹ —

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಸಂಸಾರಿಣೋಽನನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಪರಸ್ಯಾಸಂಸಾರಿತ್ವೇ ಸಂಸಾರಿತ್ವಾಭಿಮತೋಽಪ್ಯಸಂಸಾರೀತ್ಯುಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಂ ತಂ ವಿನೈವ ಮುಕ್ತಿಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ —

ಅಸಂಸಾರಿತ್ವೇ ಚೇತಿ ।

ತತ್ರಾಽಽದ್ಯಂ ದೋಷಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಯದಿ ತಾವದಿತಿ ।

‘ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ಲೋಕದುಃಖೇನ ಬಾಹ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಶ್ರುತಯಃ । ‘ಯಸ್ಯ ನಾಹಂಕೃತೋ ಭಾವೋ ಬುದ್ಧಿರ್ಯಸ್ಯ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ’(ಭ.ಗೀ.೧೮-೧೭) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಃ ಸ್ಮೃತಯಃ । ಕೂಟಸ್ಥಾಸಂಗತ್ವಾದಯೋ ನ್ಯಾಯಾಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ದೋಷಪ್ರಸಂಗಮಾಪಾದ್ಯ ಪ್ರಕಟಯತಿ —

ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ದೋಷದ್ವಯೇ ಸ್ವಯೂಥ್ಯಸಮಾಧಿಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —

ಅತ್ರೇತಿ ।

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯೇ ಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಜೀವತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಕಿಂ ತರ್ಹೀತಿ ।

ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವಿಕಾರತ್ವೇಽಪಿ ತತೋ ಭೇದಾನ್ನಾಹಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಧೀಃ ಅಭೇದೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಸಂಸಾರಿತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸ ಚೇತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ಶಂಕಿತದೋಷಾಭಾವಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಯೇನೇತಿ ।

ಏವಮಿತಿ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನತ್ವಪರಾಮರ್ಶಃ । ಸರ್ವಮಿತ್ಯುಪದೇಶಾದಿನಿರ್ದೇಶಃ ।