ఎకదేశిమతం నిరాకర్తుం వికల్పయతి —
తత్రేతి ।
ఎతా గతయ ఇత్యేతే పక్షా వక్ష్యమాణాః సంభవన్తి న గత్యన్తరమిత్యర్థః ।
యథా పృథివీశబ్దితం ద్రవ్యమనేకావయవసముదాయస్తథా భూతభౌతికాత్మకానేకద్రవ్యసముదాయః సావయవః పరమాత్మా తస్యైకదేశశ్చైతన్యలక్షణస్తద్వికారో జీవః పృథివ్యేకదేశమృద్వికారఘటశరావాదివదిత్యేకః కల్పః । యథా భూమేరూషరాదిదేశో నఖకేశాదిర్వా పురుషస్య వికారస్తథాఽవయవినః పరస్యైకదేశవికారో జీవ ఇతి ద్వితీయః కల్పః । యథా క్షీరం స్వర్ణం వా సర్వాత్మనా దధిరుచకాదిరూపేణ పరిణమతే తథా కృత్స్న ఎవ పరో జీవభావేన పరిణమేదితి కల్పాన్తరమ్ । తత్రాఽఽద్యమనూద్య దూషయతి —
తత్రేత్యాదినా ।
నానాద్రవ్యాణాం సమాహారో వా తాని వాఽన్యోన్యాపేక్షాణి పరశ్చేన్న తస్యైక్యం స్యాన్నహి బహూనాం ముఖ్యమైక్యం సమాహారస్య చ సముదాయాపరపర్యాయస్య సముదాయిభ్యో భేదాభేదాభ్యాం దుర్భణత్వేన కల్పితత్వాదిత్యర్థః ।
తర్హి బ్రహ్మణో ముఖ్యమైక్యం మా భూత్తత్రాఽఽహ —
తథా చేతి ।
న హి తన్నానాత్వం కస్యాపి సమ్మతమితి భావః ।
ద్వితీయమనూద్య నిరాకరోతి —
అథేత్యాదినా ।
సర్వదైవ పృథగవస్థితేష్వవయవేషు జీవేష్వనుస్యూతశ్చేతనోఽవయవీ పరశ్చేత్తర్హి యథా ప్రత్యవయవం మలసంసర్గే దేహస్య మలినత్వం తథా పరస్య జీవగతైర్దుఃఖైర్మహద్దుఃఖం స్యాదితి ప్రథమకల్పనాద్ద్వితీయాఽపి కల్పనా న యుక్తేత్యర్థః ।
తృతీయం ప్రత్యాహ —
క్షీరవదితి ।
‘న జాయతే మ్రియతే వా విపశ్చిత్’ ఇత్యాద్యాః శ్రుతయః । ‘న జాయతే మ్రియతే వా కదాచిత్’ (భ. గీ. ౨ । ౨౦) ఇత్యాద్యాః స్మృతయః ।
శ్రుత్యాదికోపస్యేష్టత్వమాశఙ్క్య వైదికం ప్రత్యాహ —
స చేతి ।
శ్రుతిస్మృతీ వివేచయన్పక్షత్రయసాధారణం దూషణమాహ —
నిష్కలమిత్యాదినా ।
కూటస్థస్య నిరవయవస్య కార్త్స్నైకదేశాభ్యాం పరిణామాసంభవో న్యాయః ।
జీవస్య పరమాత్మైకదేశత్వే దోషాన్తరమాహ —
అచలస్యేతి ।
ఎకదేశస్యైకదేశివ్యతిరేకేణాభావాజ్జీవస్య స్వర్గాదిషు గత్యనుపపత్తిరిత్యుక్తమన్యథా పరస్యాపి గతిః స్యాన్నహి పటావయవేషు చలత్సు పటో న చలతీత్యాహ —
పరస్య వేతి ।
ఉక్తం యది తావత్పరమాత్మేత్యాదావితి శేషః ।
జీవస్య సంసారిత్వేఽపి పరస్య తన్నాస్తీతి శఙ్కతే —
పరస్యేతి ।
పరస్య నిరవయవత్వశ్రుతేరవయవస్ఫుటనానుపపత్తిం మన్వానో దూషయతి —
తథాఽపీతి ।
యత్ర పరస్యావయవః స్ఫుటయతి తత్ర తస్య క్షత్తం ప్రాప్నోతి తదీయావయవసంసరణే చ పరమాత్మనః ప్రదేశాన్తరేఽవయవానాం వ్యూహే సత్యుపచయః స్యాత్తథా చ పరస్యావయవా యతో నిర్గచ్ఛన్తి తత్ర చ్ఛిద్రతాప్రాప్తిర్యత్ర చ తే గచ్ఛన్తి తత్రోపచయః స్యాదిత్యకాయమవ్రణమస్థూలమనణ్వహ్రస్వమిత్యాదివాక్యవిరోధో భవేదిత్యర్థః ।
పరస్యైకదేశో విజ్ఞానమాత్మేతి పక్షే దుఃఖిత్వమపి తస్య దుర్వారమాపతేదితి దోషాన్తరమాహ —
ఆత్మావయవేతి ।
మృల్లోహవిస్ఫులిఙ్గదృష్టాన్తశ్రుతివశాత్పరస్యావయవా జీవాః సిధ్యన్తీత్యతో జీవానాం పరైకదేశత్వే నోక్తో దోషోఽవతరతి యుక్త్యపేక్షయా శ్రుతేర్బలవత్త్వాదితి శఙ్కతే —
అగ్నివిస్ఫులిఙ్గాదీతి ।
శాస్త్రార్థో యుక్తివిరుద్ధో న సిధ్యతీతి దూషయతి —
న శ్రుతేరితి ।
నఞర్థం వివృణోతి —
న శాస్త్రమితి ।
హేతుభాగమాకాఙ్క్షాపూర్వకం విభజతే —
కిం తర్హీతి ।
స్మృత్యాదివ్యావృత్త్యర్థమజ్ఞాతానామిత్యుక్తమ్ ।
అస్తు శాస్త్రమజ్ఞాతార్థజ్ఞాపకం తథాఽపి పరస్య నాస్తి సావయవత్వమిత్యత్ర కిమాయాతమితి పృచ్ఛతి —
కిఞ్చాత ఇతి ।
శాస్త్రస్య యథోక్తస్వభావత్వే యత్పరస్య నిరవయవత్వం ఫలతి తదుచ్యమానం సమాహితేన శ్రోతవ్యమిత్యాహ —
శృణ్వితి ।
తత్ర ప్రథమం లోకావిరోధేన శాస్త్రప్రవృత్తిం దర్శయతి —
యథేతి ।
ఆదిపదేన భావాభావాది గృహ్యతే । పదార్థేష్వేవ భోక్తృపారతన్త్ర్యాద్ధర్మశబ్దః తేషాం లోకప్రసిద్ధపదార్థానాం దృష్టాన్తానాముపన్యాసేనేతి యావత్ । తదవిరోధి లోకప్రసిద్ధపదార్థావిరోధీత్యర్థః । వస్త్వన్తరం నిరవయవాది దార్ష్టాన్తికమ్ ।
తదవిరోధ్యేవేత్యేవకారస్య వ్యావర్త్యమాహ —
న లౌకికేతి ।
విపక్షే దోషమాహ —
ఉపాదీయమానోఽపీతి ।
సామాన్యేనోక్తమర్థం దృష్టాన్తవిశేషనివిష్టతయా స్పష్టయతి —
న హీతి ।
అగ్నేరుష్ణత్వమాదిత్యస్య తాపకత్వమన్యథేత్యుచ్యతే ।
నను లౌకికం ప్రమాణం లౌకికపదార్థావిరుద్ధమేవ స్వార్థం సమర్పయతి వైదికం పునరపౌరుషేయం తద్విరుద్ధమపి స్వార్థం ప్రమాపయేదలౌకికవిషయత్వాదత ఆహ —
న చేతి ।
నను శ్రుతేరజ్ఞాతజ్ఞాపకత్వే లోకానపేక్షత్వాత్తద్విరోధేఽపి కా హినిస్తత్రాఽఽహ —
న చేతి ।
లోకావగతసామర్థ్యః శబ్దో వేదేఽపి బోధక ఇతి న్యాయాత్తదనపేక్షా శ్రుతిర్నాజ్ఞాతం జ్ఞపయితుమలమిత్యర్థః ।
శాస్త్రస్య లోకానుసారిత్వే సిద్ధే ఫలితమాహ —
తస్మాదితి ।
ప్రసిద్ధో న్యాయో లౌకికో దృష్టాన్తః । న హి నిత్యస్యాఽఽకాశాదేః సావయవత్వం పరశ్చ నిత్యోఽభ్యుపగతస్తన్న తస్య సావయవత్వేనాంశాంశిత్వకల్పనా వస్తుతః సంభవతి లోకవిరోధాదిత్యర్థః ।
జీవస్య పరాంశత్వానఙ్గీకారే శ్రుతిస్మృత్యోర్గతిర్వక్తవ్యేతి శఙ్కతే —
క్షుద్రా ఇతి ।
తయోర్గతిమాహ —
నేత్యాదినా ।
విస్ఫులిఙ్గే దర్శితం న్యాయం సర్వత్రాంశమాత్రేఽతిదిశతి —
తథా చేతి ।
దృష్టాన్తే యథోక్తనీత్యా స్థితే దార్ష్టాన్తికమాహ —
తత్రేతి ।
పరమాత్మనా సహ జీవస్యైకత్వవిషయం ప్రత్యయమాధాతుమిచ్ఛన్తీతి తథోక్తాః ।
తేషామేకత్వప్రత్యయావతారహేతుత్వే హేత్వన్తరం సంగృహ్ణాతి —
ఉపక్రమేతి ।
తదేవ స్ఫుటయతి —
సర్వాసు హీతి ।
ఉక్తమర్థముదాహరణనిష్ఠతయా విభజతే —
తద్యథేతి ।
ఇహేతి ప్రకృతోపనిషదుక్తిః । ఆదిశబ్దేనాంశాంశిత్వాది గృహ్యతే ।
వివృతం సంగ్రహవాక్యముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
తేషాం స్వార్థనిష్ఠత్వే దోషం వదన్నేకత్వప్రత్యయార్థత్వే హేత్వన్తరమాహ —
అన్యథేతి ।
‘సంభవత్యేకవాక్యత్వే వాక్యభేదశ్చ నేష్యేతే’ ఇతి న్యాయేనోక్తం ప్రపఞ్చయతి —
సర్వోపనిషత్స్వితి ।
కిఞ్చ తేషాం స్వార్థనిష్ఠత్వే శ్రుతఫలాభావాత్ఫలాన్తరం కల్పనీయమ్ । న చైకత్వప్రత్యయవిషయతయా తత్ఫలే నిరాకాఙ్క్షేషు తేషు తత్కల్పనా యుక్తా ।
దృష్టే సత్యదృష్టకల్పనానవకాశాదిత్యాహ —
ఫలాన్తరఞ్చేతి ।
ఉత్పత్త్యాదిశ్రుతీనాం స్వార్థనిష్ఠత్వాసంభవే ఫలితముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।