బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ద్వితీయోఽధ్యాయఃప్రథమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
స యథోర్ణనాభిస్తన్తునోచ్చరేద్యథాగ్నేః క్షుద్రా విస్ఫులిఙ్గా వ్యుచ్చరన్త్యేవమేవాస్మాదాత్మనః సర్వే ప్రాణాః సర్వే లోకాః సర్వే దేవాః సర్వాణి భూతాని వ్యుచ్చరన్తి తస్యోపనిషత్సత్యస్య సత్యమితి ప్రాణా వై సత్యం తేషామేష సత్యమ్ ॥ ౨౦ ॥
యదా ఎవం స్థితః శాస్త్రార్థః, తదా పరమాత్మనః సంసారిత్వమ్ ; తథా చ సతి శాస్త్రానర్థక్యమ్ , అసంసారిత్వే చ ఉపదేశానర్థక్యం స్పష్టో దోషః ప్రాప్తః ; యది తావత్ పరమాత్మా సర్వభూతాన్తరాత్మా సర్వశరీరసమ్పర్కజనితదుఃఖాని అనుభవతీతి, స్పష్టం పరస్య సంసారిత్వం ప్రాప్తమ్ ; తథా చ పరస్య అసంసారిత్వప్రతిపాదికాః శ్రుతయః కుప్యేరన్ , స్మృతయశ్చ, సర్వే చ న్యాయాః ; అథ కథఞ్చిత్ ప్రాణశరీరసమ్బన్ధజైర్దుఃఖైర్న సమ్బధ్యత ఇతి శక్యం ప్రతిపాదయితుమ్ , పరమాత్మనః సాధ్యపరిహార్యాభావాత్ ఉపదేశానర్థక్యదోషో న శక్యతే నివారయితుమ్ । అత్ర కేచిత్పరిహారమాచక్షతే — పరమాత్మా న సాక్షాద్భూతేష్వను ప్రవిష్టః స్వేన రూపేణ ; కిం తర్హి వికారభావమాపన్నో విజ్ఞానాత్మత్వం ప్రతిపేదే ; స చ విజ్ఞానాత్మా పరస్మాత్ అన్యః అనన్యశ్చ ; యేనాన్యః, తేన సంసారిత్వసమ్బన్ధీ, యేన అనన్యః తేన అహం బ్రహ్మేత్యవధారణార్హః ; ఎవం సర్వమవిరుద్ధం భవిష్యతీతి ॥

శాస్త్రీయమప్యేకత్వమనిష్టప్రసంగాన్న స్వీకర్తవ్యమితి శఙ్కతే —

యదేతి ।

పరస్య సంసారిత్వే తదసంసారిత్వశాస్త్రానర్థక్యం ఫలితమాహ —

తథా చేతి ।

సంసారిణోఽనన్యస్యాపి పరస్యాసంసారిత్వే సంసారిత్వాభిమతోఽప్యసంసారీత్యుపదేశానర్థక్యం తం వినైవ ముక్తిసిద్ధిరితి దోషాన్తరమాహ —

అసంసారిత్వే చేతి ।

తత్రాఽఽద్యం దోషం వివృణోతి —

యది తావదితి ।

‘న లిప్యతే లోకదుఃఖేన బాహ్య’ ఇత్యాద్యాః శ్రుతయః । ‘యస్య నాహఙ్కృతో భావో బుద్ధిర్యస్య న లిప్యతే’(భ.గీ.౧౮-౧౭) ఇత్యాద్యాః స్మృతయః । కూటస్థాసంగత్వాదయో న్యాయాః ।

ద్వితీయం దోషప్రసంగమాపాద్య ప్రకటయతి —

అథేత్యాదినా ।

దోషద్వయే స్వయూథ్యసమాధిముత్థాపయతి —

అత్రేతి ।

కథం తర్హి తస్య కార్యే ప్రవిష్టస్య జీవత్వం తత్రాఽఽహ —

కిం తర్హీతి ।

జీవస్య బ్రహ్మవికారత్వేఽపి తతో భేదాన్నాహం బ్రహ్మేతి ధీః అభేదే బ్రహ్మణోఽపి సంసారితేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

స చేతి ।

తథాఽపి కథం శఙ్కితదోషాభావస్తత్రాఽఽహ —

యేనేతి ।

ఎవమితి భిన్నాభిన్నత్వపరామర్శః । సర్వమిత్యుపదేశాదినిర్దేశః ।