కిఞ్చ పరస్యైకదేశో విజ్ఞానాత్మేత్యత్ర తదేకదేశః స్వాభావికో వా స్యాదౌపాధికో వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి —
న చేతి ।
విపక్షే దోషమాహ —
అదేశస్యేతి ।
ద్వితీయముత్థపయతి —
అథేతి ।
ఎకదేశస్యౌపాధికత్వపక్షే పరస్మిన్వివేకవతాం తదఖణ్డత్వబుద్ధిభాజాం తదేకదేశో వస్తుతః పృథగ్భూత్వా వ్యవహారాలమ్బనమితి నైవ బుద్ధిర్జాయత ఔపాధికస్య స్ఫటికలౌహిత్యవన్మిథ్యాత్వాదిత్యుత్తరమాహ —
న తదేతి ।
నను జీవే కర్తాఽహం భోక్తాఽహమితి పరిచ్ఛిన్నధీః సర్వేషాముపలభ్యతే । సా చ తస్య వస్తుతోఽపరిచ్ఛిన్నబ్రహ్మమాత్రత్వాన్మఞ్చక్రోశనధీవదుపచరితా । తస్మాదుభయేషాముక్తాత్మబుద్ధిదర్శనాత్మపరమాత్మైకదేశత్వం జీవస్య దుర్వారమితి చోదయతి —
అవివేకినామితి ।
తత్రావివేకినాం యథోక్తా బుద్ధిరుపచరితా న భవత్యతస్మింస్తద్బుద్ధిత్వేనావిద్యాత్వాదితి పరిహరతి —
నేత్యాదినా ।
తథాఽపి వివేకినామీదృశధీరుపచరితేతి చేత్తత్రాఽఽహ —
వివేకినాఞ్చేతి ।
తేషాం సంవ్యవహారోఽభిజ్ఞాభివదనాత్మకస్తావన్మాత్రస్యాఽఽలమ్బనమాభాసభూతోఽర్థస్తద్విషయత్వాత్తద్బుద్ధేరపి మిథ్యాబుద్ధిత్వాదుపచరితత్వాసిద్ధిరిత్యర్థః ।
వివేకినామవివేకినాఞ్చాఽఽత్మని పరిచ్ఛిన్నధీరుపలబ్ధేత్యేతావతా న తస్య వస్తుతో బ్రహ్మాంశత్వాది సిధ్యతీత్యేతద్దృష్టాన్తేన సాధయతి —
యథేతి ।
అవివేకినామివేత్యపేరర్థః ।
బ్రహ్మణి వస్తుతోంఽశాదికల్పనా న కర్తవ్యేతి దార్ష్టాన్తికముపసంహరతి —
అత ఇతి ।
అంశాంశినోర్విశదీకరణమేకదేశైకదేశీతి ।
అతఃశబ్దోపాత్తమేవ హేతుం స్ఫుటయతి —
సర్వకల్పనేతి ।
సర్వాసాం కల్పనానామపనయనమేవార్థః సారత్వేనాభీష్టస్తత్పరత్వాదుపనిషదాం తదేకసమాధిగమ్యే బ్రహ్మణి న కదాచిదపి కల్పనాఽస్తీత్యర్థః ।
ఉపనిషదాం నిర్వికల్పకవస్తుపరత్వే ఫలితమాహ —
అతో హిత్వేతి ।
బ్రహ్మణో నిర్విశేషత్వేఽప్యాత్మనస్తదేకదేశస్య సవిశేషత్వం కిం న స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
నాఽఽత్మానమితి ।
ఆత్మా నిర్విశేషశ్చేత్కథం తస్మిన్వ్యవహారత్రయమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
ఆత్మని సర్వో వ్యవహారో నామరూపోపాధిప్రయుక్త ఇత్యత్ర ప్రమాణమాహ —
రూపం రూపమితి ।
అసంసారధర్మిణీత్యుక్తం విశేషణం విశదయతి —
న స్వత ఇతి ।
భ్రాన్త్యా సంసారిత్వమాత్మనీత్ర మానమాహ —
ధ్యాయతీతి ।
కూటస్థత్వాసంగత్వాదిర్న్యాయః । పరమాత్మనః సాంశత్వపక్షో నిరాకృతః ।
నను తస్య నిరంశత్వేఽపి కుతో జీవస్య తన్మాత్రత్వం తదేకదేశత్వాదిసంభవాదత ఆహ —
ఎకదేశ ఇతి ।
కథం తర్హి ‘పాదోఽస్య విశ్వా భూతాని’(ఋ. ౧౦ । ౮ । ౯౦ । ౩) ‘మమైవాంశో జీవలోకే’(భ. గీ. ౧౫ । ౭) ‘అంశో నానావ్యపదేశాత్’(బ్ర. సూ. ౨-౩-౪౨.) ‘ సర్వ ఎత ఆత్మనో వ్యుచ్చరన్తి’ ఇతి శ్రుతిస్మృతివాదాస్తత్రాఽఽహ —
అంశాదీతి ।