ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸ ಯಥೋರ್ಣನಾಭಿಸ್ತಂತುನೋಚ್ಚರೇದ್ಯಥಾಗ್ನೇಃ ಕ್ಷುದ್ರಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತ್ಯೇವಮೇವಾಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸರ್ವೇ ಲೋಕಾಃ ಸರ್ವೇ ದೇವಾಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿ ತಸ್ಯೋಪನಿಷತ್ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಸತ್ಯಂ ತೇಷಾಮೇಷ ಸತ್ಯಮ್ ॥ ೨೦ ॥
ಸರ್ವೋಪನಿಷದಾಂ ಪರಮಾತ್ಮೈಕತ್ವಜ್ಞಾಪನಪರತ್ವೇ ಅಥ ಕಿಮರ್ಥಂ ತತ್ಪ್ರತಿಕೂಲೋಽರ್ಥಃ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಭೇದಃ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತಿ । ಕರ್ಮಕಾಂಡಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿರೋಧಪರಿಹಾರಾಯೇತ್ಯೇಕೇ ; ಕರ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಕಾನಿ ಹಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಅನೇಕಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಭೋಕ್ತೃಕರ್ತ್ರಾಶ್ರಯಾಣಿ, ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಭೇದಾಭಾವೇ ಹಿ ಅಸಂಸಾರಿಣ ಏವ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏಕತ್ವೇ, ಕಥಮ್ ಇಷ್ಟಫಲಾಸು ಕ್ರಿಯಾಸು ಪ್ರವರ್ತಯೇಯುಃ, ಅನಿಷ್ಟಫಲಾಭ್ಯೋ ವಾ ಕ್ರಿಯಾಭ್ಯೋ ನಿವರ್ತಯೇಯುಃ ? ಕಸ್ಯ ವಾ ಬದ್ಧಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಾಯ ಉಪನಿಷದಾರಭ್ಯೇತ ? ಅಪಿ ಚ ಪರಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಾದಿಪಕ್ಷೇ ಕಥಂ ಪರಮಾತ್ಮೈಕತ್ವೋಪದೇಶಃ ? ಕಥಂ ವಾ ತದುಪದೇಶಗ್ರಹಣಫಲಮ್ ? ಬದ್ಧಸ್ಯ ಹಿ ಬಂಧನಾಶಾಯ ಉಪದೇಶಃ ; ತದಭಾವೇ ಉಪನಿಷಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಂ ನಿರ್ವಿಷಯಮೇವ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಉಪನಿಷದ್ವಾದಿಪಕ್ಷಸ್ಯ ಕರ್ಮಕಾಂಡವಾದಿಪಕ್ಷೇಣ ಚೋದ್ಯಪರಿಹಾರಯೋಃ ಸಮಾನಃ ಪಂಥಾಃ — ಯೇನ ಭೇದಾಭಾವೇ ಕರ್ಮಕಾಂಡಂ ನಿರಾಲಂಬನಮಾತ್ಮಾನಂ ನ ಲಭತೇ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರತಿ, ತಥಾ ಉಪನಿಷದಪಿ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಸ್ವಾರ್ಥವಿಘಾತೋ ನಾಸ್ತಿ, ತಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯಾಸ್ತು ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ ; ಉಪನಿಷದಾಂ ತು ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥವಿಘಾತೋ ಭವೇದಿತಿ ಮಾ ಭೂತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ಕರ್ಮಕಾಂಡಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಸತ್ ಅಪ್ರಮಾಣಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ; ನ ಹಿ ಪ್ರದೀಪಃ ಪ್ರಕಾಶ್ಯಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ, ನ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಚ ಇತಿ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣವಿಪ್ರತಿಷೇಧಾಚ್ಚ — ನ ಕೇವಲಮುಪನಿಷದೋ ಬ್ರಹ್ಮೈಕತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯಂತ್ಯಃ ಸ್ವಾರ್ಥವಿಘಾತಂ ಕರ್ಮಕಾಂಡಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿಘಾತಂ ಚ ಕುರ್ವಂತಿ ; ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿನಿಶ್ಚಿತಭೇದಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಪ್ರಮಾಣೈಶ್ಚ ವಿರುಧ್ಯಂತೇ । ತಸ್ಮಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇವ ಉಪನಿಷದಾಮ್ ; ಅನ್ಯಾರ್ಥತಾ ವಾಸ್ತು ; ನ ತ್ವೇವ ಬ್ರಹ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥತಾ ॥

ನ್ಯಾಯಾಗಮಾಭ್ಯಾಂ ಜೀವೇಶ್ವರಯೋರಂಶಾಂಶಿತ್ವಾದಿಕಲ್ಪನಾಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ವೇದಾಂತಾನಾಮೈಕ್ಯಪರತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಸತಿ ದ್ವೈತಾಸಿದ್ಧಿಃ ಫಲತೀತ್ಯಾಹ —

ಸರ್ವೋಪನಿಷದಾಮಿತಿ ।

ಏಕತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸನಿದಾನದ್ವೈತಧ್ವಂಸಿತ್ವಮಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಪ್ರಕೃತಂ ಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಪದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ । ಇತ್ಯದ್ವೈತಮೇವ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಕಿಮರ್ಥಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಂ ಮನ್ವಾನೋ ದ್ವೈತಿನಾಂ ಮತಮುತ್ಥಾಪಯತಿ —

ಕರ್ಮಕಾಂಡೇತಿ ।

ವೇದಾಂತಾನಾಮೈಕ್ಯಪರತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಂ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿರೋಧಪ್ರಸಂಗಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಕರ್ಮೇತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ವಿರೋಧಾವಕಾಶಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮೇತಿ ।

ಕೇವಲಾದ್ವೈತಪಕ್ಷೇ ಕರ್ಮಕಾಂಡವಿರೋಧಮುಕ್ತ್ವಾ ತತ್ರೈವ ಜ್ಞಾನಕಾಂಡವಿರೋಧಮಾಹ —

ಕಸ್ಯ ವೇತಿ ।

ಪರಸ್ಯ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತತ್ವಾದನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವತಃ ಪರತೋ ವಾ ಬದ್ಧಸ್ಯಾಭಾವಾಚ್ಛಿಷ್ಯಾಭಾವಸ್ತಥಾ ಚಾಧಿಕಾರ್ಯಭಾವಾದುಪನಿಷದಾರಂಭಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕರ್ಮಕಾಂಡಾಸ್ಯ ಕಾಂಡಾಂತರಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರ್ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾಭೇದಂ ಕಲ್ಪಯತೀತ್ಯರ್ಥಾಪತ್ತಿದ್ವಯಮುಕ್ತಂ ತತ್ರ ದ್ವಿತೀಯಾಮರ್ಥಾಪತ್ತಿಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ಅಪಿ ಚೇತಿ ।

ಕಾ ಪುನರುಪದೇಶಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಬದ್ಧಸ್ಯೇತಿ ।

ತದಭಾವ ಇತ್ಯತ್ರ ತಚ್ಛಬ್ದೋ ಬದ್ಧಮಧಿಕರೋತಿ । ನಿರ್ವಿಷಯಂ ನಿರಧಿಕಾರಮ್ । ಕಿಂಚ ಯದ್ಯರ್ಥಾಪತ್ತಿದ್ವಯಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿಧಯೋತ್ತಿಷ್ಠತಿ ತರ್ಹಿ ಭೇದಸ್ಯ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾತ್ಕಥಂ ಕರ್ಮಕಾಂಡಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಯದ್ಬ್ರಹ್ಮವಾದಿನಾ ಕರ್ಮವಾದೀ ಚೋದ್ಯತೇ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮವಾದಸ್ಯ ಕರ್ಮವಾದೇನ ತುಲ್ಯಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮವಾದೇಽಪಿ ಶಿಷ್ಯಶಾಸಿತ್ರಾದಿಭೇದಾಭಾವೇ ಕಥಮುಪನಿಷತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪ್ತುಂ ಸುಕರತ್ವಾದ್ಯಶ್ಚೋಪನಿಷದಾಂ ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ಶಿಷ್ಯಶಾಸಿತ್ರಾದಿಭೇದಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಪರಿಹಾರಃ ಸ ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯಾಪಿ ಸಮಾನಃ ।

ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಾತೀತಿಕಭೇದಮಾದಾಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ಸುಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾತ್ ನ ಚ ಭೇದಪ್ರತೀತಿರ್ಭ್ರಾಂತಿರ್ಬಾಧಾಭಾವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ —

ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।

ಚೋದ್ಯಸಾಮ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಯೇನೇತಿ ।

ಇತಿ ಚೋದ್ಯಸಾಮ್ಯಾತ್ಪರಿಹಾರಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಮ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ನನು ಕರ್ಮಕಾಂಡಂ ಭೇದಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಕಾಂಡಮಭೇದಪರಂ ಪ್ರತಿಭಾತಿ ನ ಚ ವಸ್ತುನಿ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸಂಭವತ್ಯತೋಽನ್ಯತರಸ್ಯಾಽಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮತ ಆಹ —

ಏವಂ ತರ್ಹೀತಿ ।

ತುಲ್ಯಮುಪನಿಷದಾಮಪಿ ಸ್ವಾರ್ಥಾವಿಘಾತಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಉಪನಿಷದಾಮಿತಿ ।

ಸ್ವಾರ್ಥಃ ಶಬ್ದಶಕ್ತಿವಶಾತ್ಪ್ರತೀಯಮಾನಃ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಭೇದಃ ।

ಯತ್ತೂಚ್ಯತೇ ಕರ್ಮಕಾಂಡಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮ್ , ತಾತ್ತ್ವಿಕಂ ತು ಕಾಂಡಾಂತರಸ್ಯೇತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಯದ್ಧಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕತ್ವಂ ತದೇವ ತಸ್ಯ ತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವಂ ನ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ತತ್ತ್ವಂ ಚ ನಾಽಽವೇದಯತಿ ವ್ಯಾಘಾತಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಸ್ವಾರ್ಥವಿಘಾತಾತ್ಕರ್ಮಕಾಂಡವಿರೋಧಾಚ್ಚೋಪನಿಷದಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮುಪಸಂಹರ್ತುಮಿತಿಶಬ್ದಃ ।

ಉಪನಿಷದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಹೇತ್ವಂತರಮಾಹ —

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀತಿ ।

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದೀನಿ ನಿಶ್ಚಿತಾನಿ ಭೇದಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಾನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ ತೈರಿತಿ ವಿಗ್ರಹಃ ।

ಅಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯುಪಾದಾಪಿತಾನಾಂ ಕುತಸ್ತಾಸಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅನ್ಯಾರ್ಥತಾ ವೇತಿ ।