ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸ ಯಥೋರ್ಣನಾಭಿಸ್ತಂತುನೋಚ್ಚರೇದ್ಯಥಾಗ್ನೇಃ ಕ್ಷುದ್ರಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತ್ಯೇವಮೇವಾಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸರ್ವೇ ಲೋಕಾಃ ಸರ್ವೇ ದೇವಾಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿ ತಸ್ಯೋಪನಿಷತ್ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಸತ್ಯಂ ತೇಷಾಮೇಷ ಸತ್ಯಮ್ ॥ ೨೦ ॥
ನ ಉಕ್ತೋತ್ತರತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣತ್ವಮ್ ಅಪ್ರಮಾಣತ್ವಂ ವಾ ಪ್ರಮೋತ್ಪಾದನಾನುತ್ಪಾದನನಿಮಿತ್ತಮ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಚೇತ್ ಸ್ತಂಭಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಶಬ್ದಾದೌ ಪ್ರಮೇಯೇ । ಕಿಂಚಾತಃ ? ಯದಿ ತಾವತ್ ಉಪನಿಷದೋ ಬ್ರಹ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪ್ರಮಾಂ ಕುರ್ವಂತಿ, ಕಥಮಪ್ರಮಾಣಂ ಭವೇಯುಃ । ನ ಕುರ್ವಂತ್ಯೇವೇತಿ ಚೇತ್ — ಯಥಾ ಅಗ್ನಿಃ ಶೀತಮ್ — ಇತಿ, ಸ ಭವಾನೇವಂ ವದನ್ ವಕ್ತವ್ಯಃ — ಉಪನಿಷತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಂ ಭವತೋ ವಾಕ್ಯಮ್ ಉಪನಿಷತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧಂ ಕಿಂ ನ ಕರೋತ್ಯೇವ, ಅಗ್ನಿರ್ವಾ ರೂಪಪ್ರಕಾಶಮ್ ; ಅಥ ಕರೋತಿ — ಯದಿ ಕರೋತಿ, ಭವತು ತದಾ ಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಭವದ್ವಾಕ್ಯಮ್ , ಅಗ್ನಿಶ್ಚ ರೂಪಪ್ರಕಾಶಕೋ ಭವೇತ್ ; ಪ್ರತಿಷೇಧವಾಕ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಭವತ್ಯೇವೋಪನಿಷದಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮ್ । ಅತ್ರಭವಂತೋ ಬ್ರುವಂತು ಕಃ ಪರಿಹಾರ ಇತಿ । ನನು ಅತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾ ಮದ್ವಾಕ್ಯ ಉಪನಿಷತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧಾರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಅಗ್ನೌ ಚ ರೂಪಪ್ರಕಾಶನಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಪ್ರಮಾ ; ಕಸ್ತರ್ಹಿ ಭವತಃ ಪ್ರದ್ವೇಷಃ ಬ್ರಹ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತ್ಯಯೇ ಪ್ರಮಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಕುರ್ವತೀಷು ಉಪನಿಷತ್ಸು ಉಪಲಭ್ಯಮಾನಾಸು ? ಪ್ರತಿಷೇಧಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ಶೋಕಮೋಹಾದಿನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಫಲಂ ಬ್ರಹ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪಾರಂಪರ್ಯಜನಿತಮ್ ಇತ್ಯವೋಚಾಮ । ತಸ್ಮಾದುಕ್ತೋತ್ತರತ್ವಾತ್ ಉಪನಿಷದಂ ಪ್ರತಿ ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕಾ ತಾವನ್ನಾಸ್ತಿ ॥

ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತದೇವ ಸ್ಫುಟಯಿತುಂ ಸಾಮಾನ್ಯನ್ಯಾಯಮಾಹ —

ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯೇತಿ ।

ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಮೋತ್ಪಾದಕತ್ವಾಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿಚ್ಛಂತಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ —

ಅನ್ಯಥೇತಿ ।

ಯಥೋಕ್ತಪ್ರಯೋಜಕಪ್ರಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವೇತ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಕಿಂ ಫಲತೀತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ —

ಕಿಂಚೇತಿ ।

ತತ್ರ ಕಿಮುಪನಿಷದಃ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ಬೋಧಯಂತಿ ನ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಮನೂದ್ಯ ದೂಷಯತಿ —

ಯದಿ ತಾವದಿತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ನಿರಾಕರೋತಿ —

ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಗ್ನಿರ್ಯಥಾ ಶೀತಂ ನ ಕರೋತಿ ತಥೋಪನಿಷದೋಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈಕತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಂ ನ ಕುರ್ವಂತೀತಿ ವದಂತಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಬಂದಿಗ್ರಹೋ ನ ಯುಕ್ತೋಽನುಭವವಿರೋಧಾದಿತ್ಯಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯದೀತಿ ।

ತರ್ಹಿ ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಮಿತಿಜನಕತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಪ್ರತಿಷೇಧೇತಿ ।

ಉಪನಿಷದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ಭವದ್ವಾಕ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ತತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇ ತೂಪನಿಷತ್ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ದುರ್ವಾರಮಿತಿ ಸಾಮ್ಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕಃ ಸಮಾಧಿರ್ವಕ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ —

ಅತ್ರೇತಿ ।

ಉಕ್ತಮೇವಾರ್ಥಂ ಚೋದ್ಯಸಮಾಧಿಭ್ಯಾಂ ವಿಶದಯತಿ —

ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಪ್ರತಿಷೇಧಮಂಗೀಕೃತ್ಯೋಕ್ತಾ ।

ಯಥೋಕ್ತೋಪನಿಷದುಪಲಂಭೇ ಸತಿ ತಸ್ಯ ನಿರವಕಾಶತ್ವಾತ್ಪ್ರದ್ವೇಷಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ —

ಪ್ರತಿಷೇಧೇತಿ ।

ಉಪನಿಷದುತ್ಥಾಯಾ ಧಿಯೋ ವೈಫಲ್ಯಾತ್ತಾಸಾಮಮಾನತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಶೋಕೇತಿ ।

ಏಕತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸ್ತಾವದಾಪಾತೇನ ಜಾಯತೇ । ಸಾ ಚ ವಿಚಾರಂ ಪ್ರಯುಜ್ಯ ಮನನಾದಿದ್ವಾರಾ ದೃಢೀಭವತಿ । ಸಾ ಪುನರಶೇಷಂ ಶೋಕಾದಿಕಮಪನಯತೀತಿ ಪಾರಂಪರ್ಯಜನಿತಂ ಫಲಮಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।

ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಜನಕತ್ವಾದುಪನಿಷದಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮುಪಸಂಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।