ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಸ ಯಥೋರ್ಣನಾಭಿಸ್ತಂತುನೋಚ್ಚರೇದ್ಯಥಾಗ್ನೇಃ ಕ್ಷುದ್ರಾ ವಿಸ್ಫುಲಿಂಗಾ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತ್ಯೇವಮೇವಾಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸರ್ವೇ ಲೋಕಾಃ ಸರ್ವೇ ದೇವಾಃ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ವ್ಯುಚ್ಚರಂತಿ ತಸ್ಯೋಪನಿಷತ್ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಸತ್ಯಂ ತೇಷಾಮೇಷ ಸತ್ಯಮ್ ॥ ೨೦ ॥
ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮ್ ಸ್ವಾರ್ಥವಿಘಾತಕರತ್ವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ, ತದಪಿ ನ, ತದರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ । ನ ಹಿ ಉಪನಿಷದ್ಭ್ಯಃ — ಬ್ರಹ್ಮೈಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್ , ನೈವ ಚ — ಇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಸ್ತಿ — ಯಥಾ ಅಗ್ನಿರುಷ್ಣಃ ಶೀತಶ್ಚೇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯಾತ್ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥದ್ವಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ಚೈತದವೋಚಾಮ ; ನ ತು ವಾಕ್ಯಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಸಮಯೇ ಏಷ ನ್ಯಾಯಃ — ಯದುತ ಏಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವಮ್ ; ಸತಿ ಚ ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವೇ, ಸ್ವಾರ್ಥಶ್ಚ ಸ್ಯಾತ್ , ತದ್ವಿಘಾತಕೃಚ್ಚ ವಿರುದ್ಧಃ ಅನ್ಯೋಽರ್ಥಃ । ನ ತ್ವೇತತ್ — ವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣಕಾನಾಂ ವಿರುದ್ಧಮವಿರುದ್ಧಂ ಚ, ಏಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ , ಅನೇಕಮರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತ್ಯೇಷ ಸಮಯಃ ; ಅರ್ಥೈಕತ್ವಾದ್ಧಿ ಏಕವಾಕ್ಯತಾ । ನ ಚ ಕಾನಿಚಿದುಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧಂ ಕುರ್ವಂತಿ । ಯತ್ತು ಲೌಕಿಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ — ಅಗ್ನಿರುಷ್ಣಃ ಶೀತಶ್ಚೇತಿ, ನ ತತ್ರ ಏಕವಾಕ್ಯತಾ, ತದೇಕದೇಶಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರವಿಷಯಾನುವಾದಿತ್ವಾತ್ ; ಅಗ್ನಿಃ ಶೀತ ಇತ್ಯೇತತ್ ಏಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ ; ಅಗ್ನಿರುಷ್ಣ ಇತಿ ತು ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾನುಭವಸ್ಮಾರಕಮ್ , ನ ತು ಸ್ವಯಮರ್ಥಾವಬೋಧಕಮ್ ; ಅತೋ ನ ಅಗ್ನಿಃ ಶೀತ ಇತ್ಯನೇನ ಏಕವಾಕ್ಯತಾ, ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾನುಭವಸ್ಮಾರಣೇನೈವೋಪಕ್ಷೀಣತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತು ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದಕಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಮನ್ಯತೇ, ತತ್ ಶೀತೋಷ್ಣಪದಾಭ್ಯಾಮ್ ಅಗ್ನಿಪದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರಯೋಗನಿಮಿತ್ತಾ ಭ್ರಾಂತಿಃ ; ನ ತ್ವೇವ ಏಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಅನೇಕಾರ್ಥತ್ವಂ ಲೌಕಿಕಸ್ಯ ವೈದಿಕಸ್ಯ ವಾ ॥

ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಹೇತುಸದ್ಭಾವಾದುಪನಿಷದಾಂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ತದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪರೋಕ್ತಮನುವದತಿ —

ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮಿತಿ ।

ಕಥಂ ಹಿ ತಾಸಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥವಿಘಾತಕತ್ವಂ ಕಿಂ ತಾಭ್ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಂ ನೈವ ಚೇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ ಕಿಂ ವಾ ಕಾಶ್ಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮೈಕತ್ವಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮನ್ಯಾಶ್ಚೋಪನಿಷದಸ್ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಂ ಕುರ್ವಂತೀತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯಾಽಽದ್ಯಂ ದೂಷಯತಿ —

ತದಪಿ ನೇತಿ ।

ತದೇವ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ನ ಹೀತಿ ।

ಏಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ವೈಧರ್ಮ್ಯೋದಾಹರಣಮುಕ್ತಮಾಹ —

ಅಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತಿ ।

ತಸ್ಯಾಂಗೀಕಾರವಾದತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ನ ತ್ವಿತಿ ।

ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ವ್ಯತಿರೇಕದ್ವಾರಾ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಸತಿ ಚೇತಿ ।

ಭವತ್ವೇಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವಂ ನೇತ್ಯಾಹ —

ನ ತ್ವತಿ ।

ಕಸ್ತರ್ಹಿ ತೇಷಾಂ ಸಮಯಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಅರ್ಥೈಕತ್ವಾದಿತಿ ।

ತದುಕ್ತಂ ಪ್ರಥಮೇ ತಂತ್ರೇ – ಅರ್ಥೈಕತ್ವಾದೇಕಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸಾಕಾಂಕ್ಷಂ ಚೇದ್ವಿವಿಭಾಗೇ ಸ್ಯಾದಿತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ದೂಷಯತಿ —

ನ ಚೇತಿ ।

ಏಕಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವಂ ಲೋಕೇ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।

ತದೇಕದೇಶಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಅಗ್ನಿರಿತಿ ।

ಅನುವಾದಕಬೋಧಕಭಾಗಯೋರೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾಭಾವಂ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಅತ ಇತಿ ।

ಹೇತ್ವರ್ಥಮುಕ್ತಮೇವ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇತಿ ।

ಶೀತಃ ಶೈಶಿರೋಽಗ್ನಿರಿತ್ಯೇದ್ಬೋಧಕಮೇವ ಚೇದ್ವಾಕ್ಯಂ ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ತತ್ರ ಬೋಧಕಸ್ಯ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥಧೀರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।