బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ద్వితీయోఽధ్యాయఃప్రథమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
స యథోర్ణనాభిస్తన్తునోచ్చరేద్యథాగ్నేః క్షుద్రా విస్ఫులిఙ్గా వ్యుచ్చరన్త్యేవమేవాస్మాదాత్మనః సర్వే ప్రాణాః సర్వే లోకాః సర్వే దేవాః సర్వాణి భూతాని వ్యుచ్చరన్తి తస్యోపనిషత్సత్యస్య సత్యమితి ప్రాణా వై సత్యం తేషామేష సత్యమ్ ॥ ౨౦ ॥
న ఉక్తోత్తరత్వాత్ । ప్రమాణస్య హి ప్రమాణత్వమ్ అప్రమాణత్వం వా ప్రమోత్పాదనానుత్పాదననిమిత్తమ్ , అన్యథా చేత్ స్తమ్భాదీనాం ప్రామాణ్యప్రసఙ్గాత్ శబ్దాదౌ ప్రమేయే । కిఞ్చాతః ? యది తావత్ ఉపనిషదో బ్రహ్మైకత్వప్రతిపత్తిప్రమాం కుర్వన్తి, కథమప్రమాణం భవేయుః । న కుర్వన్త్యేవేతి చేత్ — యథా అగ్నిః శీతమ్ — ఇతి, స భవానేవం వదన్ వక్తవ్యః — ఉపనిషత్ప్రామాణ్యప్రతిషేధార్థం భవతో వాక్యమ్ ఉపనిషత్ప్రామాణ్యప్రతిషేధం కిం న కరోత్యేవ, అగ్నిర్వా రూపప్రకాశమ్ ; అథ కరోతి — యది కరోతి, భవతు తదా ప్రతిషేధార్థం ప్రమాణం భవద్వాక్యమ్ , అగ్నిశ్చ రూపప్రకాశకో భవేత్ ; ప్రతిషేధవాక్యప్రామాణ్యే భవత్యేవోపనిషదాం ప్రామాణ్యమ్ । అత్రభవన్తో బ్రువన్తు కః పరిహార ఇతి । నను అత్ర ప్రత్యక్షా మద్వాక్య ఉపనిషత్ప్రామాణ్యప్రతిషేధార్థప్రతిపత్తిః అగ్నౌ చ రూపప్రకాశనప్రతిపత్తిః ప్రమా ; కస్తర్హి భవతః ప్రద్వేషః బ్రహ్మైకత్వప్రత్యయే ప్రమాం ప్రత్యక్షం కుర్వతీషు ఉపనిషత్సు ఉపలభ్యమానాసు ? ప్రతిషేధానుపపత్తేః । శోకమోహాదినివృత్తిశ్చ ప్రత్యక్షం ఫలం బ్రహ్మైకత్వప్రతిపత్తిపారమ్పర్యజనితమ్ ఇత్యవోచామ । తస్మాదుక్తోత్తరత్వాత్ ఉపనిషదం ప్రతి అప్రామాణ్యశఙ్కా తావన్నాస్తి ॥

సిద్ధాన్తయతి —

నేత్యాదినా ।

తదేవ స్ఫుటయితుం సామాన్యన్యాయమాహ —

ప్రమాణస్యేతి ।

స్వార్థే ప్రమోత్పాదకత్వాభావేఽపి ప్రామాణ్యమిచ్ఛన్తం ప్రత్యాహ —

అన్యథేతి ।

యథోక్తప్రయోజకప్రయుక్తం ప్రామాణ్యమప్రామాణ్యం వేత్యేతస్మిన్పక్షే కిం ఫలతీతి పృచ్ఛతి —

కిఞ్చేతి ।

తత్ర కిముపనిషదః స్వార్థం బోధయన్తి న వేతి వికల్ప్యాఽఽద్యమనూద్య దూషయతి —

యది తావదితి ।

ద్వితీయముత్థాప్య నిరాకరోతి —

నేత్యాదినా ।

అగ్నిర్యథా శీతం న కరోతి తథోపనిషదోఽపి బ్రహ్మైకత్వే ప్రమాం న కుర్వన్తీతి వదన్తం ప్రతి ప్రతిబన్దిగ్రహో న యుక్తోఽనుభవవిరోధాదిత్యశఙ్క్యాఽఽహ —

యదీతి ।

తర్హి స్వార్థే ప్రమితిజనకత్వాద్వాక్యస్య ప్రామాణ్యం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

ప్రతిషేధేతి ।

ఉపనిషదప్రామాణ్యే భవద్వాక్యాప్రామాణ్యం తత్ప్రామాణ్యే తూపనిషత్ప్రామాణ్యం దుర్వారమితి సామ్యే ప్రాప్తే వ్యవస్థాపకః సమాధిర్వక్తవ్య ఇత్యాహ —

అత్రేతి ।

ఉక్తమేవార్థం చోద్యసమాధిభ్యాం విశదయతి —

నన్విత్యాదినా ।

ప్రతిషేధమఙ్గీకృత్యోక్తా ।

యథోక్తోపనిషదుపలమ్భే సతి తస్య నిరవకాశత్వాత్ప్రద్వేషానుపపత్తిరిత్యాహ —

ప్రతిషేధేతి ।

ఉపనిషదుత్థాయా ధియో వైఫల్యాత్తాసామమానతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

శోకేతి ।

ఎకత్వప్రతిపత్తిస్తావదాపాతేన జాయతే । సా చ విచారం ప్రయుజ్య మననాదిద్వారా దృఢీభవతి । సా పునరశేషం శోకాదికమపనయతీతి పారమ్పర్యజనితం ఫలమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।

స్వార్థే ప్రమాజనకత్వాదుపనిషదాం ప్రామాణ్యమిత్యుక్తముపసంహరతి —

తస్మాదితి ।