బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ద్వితీయోఽధ్యాయఃప్రథమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
స యథోర్ణనాభిస్తన్తునోచ్చరేద్యథాగ్నేః క్షుద్రా విస్ఫులిఙ్గా వ్యుచ్చరన్త్యేవమేవాస్మాదాత్మనః సర్వే ప్రాణాః సర్వే లోకాః సర్వే దేవాః సర్వాణి భూతాని వ్యుచ్చరన్తి తస్యోపనిషత్సత్యస్య సత్యమితి ప్రాణా వై సత్యం తేషామేష సత్యమ్ ॥ ౨౦ ॥
యచ్చోక్తమ్ స్వార్థవిఘాతకరత్వాదప్రామాణ్యమితి, తదపి న, తదర్థప్రతిపత్తేర్బాధకాభావాత్ । న హి ఉపనిషద్భ్యః — బ్రహ్మైకమేవాద్వితీయమ్ , నైవ చ — ఇతి ప్రతిపత్తిరస్తి — యథా అగ్నిరుష్ణః శీతశ్చేత్యస్మాద్వాక్యాత్ విరుద్ధార్థద్వయప్రతిపత్తిః । అభ్యుపగమ్య చైతదవోచామ ; న తు వాక్యప్రామాణ్యసమయే ఎష న్యాయః — యదుత ఎకస్య వాక్యస్య అనేకార్థత్వమ్ ; సతి చ అనేకార్థత్వే, స్వార్థశ్చ స్యాత్ , తద్విఘాతకృచ్చ విరుద్ధః అన్యోఽర్థః । న త్వేతత్ — వాక్యప్రమాణకానాం విరుద్ధమవిరుద్ధం చ, ఎకం వాక్యమ్ , అనేకమర్థం ప్రతిపాదయతీత్యేష సమయః ; అర్థైకత్వాద్ధి ఎకవాక్యతా । న చ కానిచిదుపనిషద్వాక్యాని బ్రహ్మైకత్వప్రతిషేధం కుర్వన్తి । యత్తు లౌకికం వాక్యమ్ — అగ్నిరుష్ణః శీతశ్చేతి, న తత్ర ఎకవాక్యతా, తదేకదేశస్య ప్రమాణాన్తరవిషయానువాదిత్వాత్ ; అగ్నిః శీత ఇత్యేతత్ ఎకం వాక్యమ్ ; అగ్నిరుష్ణ ఇతి తు ప్రమాణాన్తరానుభవస్మారకమ్ , న తు స్వయమర్థావబోధకమ్ ; అతో న అగ్నిః శీత ఇత్యనేన ఎకవాక్యతా, ప్రమాణాన్తరానుభవస్మారణేనైవోపక్షీణత్వాత్ । యత్తు విరుద్ధార్థప్రతిపాదకమిదం వాక్యమితి మన్యతే, తత్ శీతోష్ణపదాభ్యామ్ అగ్నిపదసామానాధికరణ్యప్రయోగనిమిత్తా భ్రాన్తిః ; న త్వేవ ఎకస్య వాక్యస్య అనేకార్థత్వం లౌకికస్య వైదికస్య వా ॥

ప్రామాణ్యహేతుసద్భావాదుపనిషదాం ప్రామాణ్యం ప్రతిపాద్య తదప్రామాణ్యం పరోక్తమనువదతి —

యచ్చోక్తమితి ।

కథం హి తాసాం స్వార్థవిఘాతకత్వం కిం తాభ్యో బ్రహ్మైకమేవాద్వితీయం నైవ చేతి ప్రతిపత్తిరుత్పద్యతే కిం వా కాశ్చిద్బ్రహ్మైకత్వప్రతిపత్తిమన్యాశ్చోపనిషదస్తత్ప్రతిషేధం కుర్వన్తీతి వికల్ప్యాఽఽద్యం దూషయతి —

తదపి నేతి ।

తదేవ ప్రపఞ్చయతి —

న హీతి ।

ఎకస్య వాక్యస్యానేకార్థత్వమఙ్గీకృత్య వైధర్మ్యోదాహరణముక్తమాహ —

అభ్యుపగమ్యేతి ।

తస్యాఙ్గీకారవాదత్వే హేతుమాహ —

న త్వితి ।

ఉక్తమర్థం వ్యతిరేకద్వారా వివృణోతి —

సతి చేతి ।

భవత్వేకస్య వాక్యస్యానేకార్థత్వం నేత్యాహ —

న త్వతి ।

కస్తర్హి తేషాం సమయస్తత్రాఽఽహ —

అర్థైకత్వాదితి ।

తదుక్తం ప్రథమే తన్త్రే – అర్థైకత్వాదేకం వాక్యం సాకాఙ్క్షం చేద్వివిభాగే స్యాదితి ।

ద్వితీయం దూషయతి —

న చేతి ।

ఎకస్య వాక్యస్యానేకార్థత్వం లోకే దృష్టమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

యత్త్వితి ।

తదేకదేశస్యేత్యాదివాక్యం వివృణోతి —

అగ్నిరితి ।

అనువాదకబోధకభాగయోరేకవాక్యత్వాభావం ఫలితమాహ —

అత ఇతి ।

హేత్వర్థముక్తమేవ స్ఫుటయతి —

ప్రమాణాన్తరేతి ।

శీతః శైశిరోఽగ్నిరిత్యేద్బోధకమేవ చేద్వాక్యం కథం తర్హి తత్ర బోధకస్య విరుద్ధార్థధీరిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

యత్త్వితి ।