ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
‘ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಪಯಿಷ್ಯಾಮಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೫) ಇತಿ ಪ್ರಸ್ತುತಮ್ ; ತತ್ರ ಯತೋ ಜಗಜ್ಜಾತಮ್ , ಯನ್ಮಯಮ್ , ಯಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ಲೀಯತೇ, ತದೇಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ — ಇತಿ ಜ್ಞಾಪಿತಮ್ । ಕಿಮಾತ್ಮಕಂ ಪುನಃ ತಜ್ಜಗತ್ ಜಾಯತೇ, ಲೀಯತೇ ಚ ? ಪಂಚಭೂತಾತ್ಮಕಮ್ ; ಭೂತಾನಿ ಚ ನಾಮರೂಪಾತ್ಮಕಾನಿ ; ನಾಮರೂಪೇ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಹ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ತಸ್ಯ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಪಂಚಭೂತಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಕಥಂ ಪುನಃ ಭೂತಾನಿ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ । ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಭೂತಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ ಕಾರ್ಯಕರಣಾತ್ಮಕಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಪ್ರಾಣಾ ಅಪಿ ಸತ್ಯಮ್ । ತೇಷಾಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಾತ್ಮಕಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಸತ್ಯತ್ವನಿರ್ದಿಧಾರಯಿಷಯಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣದ್ವಯಮಾರಭ್ಯತೇ ಸೈವ ಉಪನಿಷದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾ । ಕಾರ್ಯಕರಣಸತ್ಯತ್ವಾವಧಾರಣದ್ವಾರೇಣ ಹಿ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅವಧಾರ್ಯತೇ । ಅತ್ರೋಕ್ತಮ್ ‘ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಸತ್ಯಂ ತೇಷಾಮೇಷ ಸತ್ಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೨೦) ಇತಿ ; ತತ್ರ ಕೇ ಪ್ರಾಣಾಃ, ಕಿಯತ್ಯೋ ವಾ ಪ್ರಾಣವಿಷಯಾ ಉಪನಿಷದಃ ಕಾ ಇತಿ ಚ — ಬ್ರಹ್ಮೋಪನಿಷತ್ಪ್ರಸಂಗೇನ ಕರಣಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಸ್ವರೂಪಮವಧಾರಯತಿ — ಪಥಿಗತಕೂಪಾರಾಮಾದ್ಯವಧಾರಣವತ್ ॥

ವೃತ್ತವರ್ತಿಷ್ಯಮಾಣಯೋಃ ಸಂಗತಿಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ —

ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣೀತಿ ಪ್ರಕ್ರಮ್ಯ ವ್ಯೇವ ತ್ವಾ ಜ್ಞಾಪಯಿಷ್ಯಾಮೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಜಗತೋ ಜನ್ಮಾದಯೋ ಯತಸ್ತದದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಜನ್ಮಾದಿವಿಷಯಸ್ಯ ಜಗತಃ ಸ್ವರೂಪಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —

ಕಿಮಾತ್ಮಕಮಿತಿ ।

ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ತತ್ಸ್ವರೂಪಮಾಹ —

ಪಂಚೇತಿ ।

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ನಾಮರೂಪಕರ್ಮಾತ್ಮಕಂ ಜಗದಿತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಭೂತಾನಿತಿ ।

ತತ್ರ ಗಮಕಮಾಹ —

ನಾಮರೂಪೇ ಇತಿ ।

ಭೂತಾನಾಂ ಸತ್ಯತ್ವೇ ಕಥಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತ್ಯತ್ವವಾಚೋಯುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತಸ್ಯೇತಿ ।

ತತ್ಸತ್ಯಮಿತ್ಯವಧಾರಣಾದ್ಬಾಧ್ಯೇಷು ಭೂತೇಷು ಸತ್ಯತ್ವಾಸಿದ್ಧಿರಿತಿ ಶಂಕಯಿತ್ವಾ ಸಮಾಧತ್ತೇ —

ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚ ಸತ್ಯಮಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಭೂತಾನಿ ಸತ್ಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾನಿ ವಿವಕ್ಷ್ಯಂತೇ ಚೇತ್ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಸಂಘಾತಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಚ ಸತ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಮೂರ್ತೇತಿ ।

ಯಥೋಕ್ತಭೂತಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಂ ತದಾತ್ಮಕಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಸತ್ಯಾನೀತ್ಯಂಗೀಕಾರಾತ್ಕಾರ್ಯಕರಣಾನಾಂ ಸತ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಾ ಅಪಿ ತದಾತ್ಮಕಾಃ ಸತ್ಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ಭವಂತೀತಿ ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ಪಾತನಿಕಾಂ ಕೃತ್ವೋತ್ತರಬ್ರಾಹ್ಮಣದ್ವಯಸ್ಯ ವಿಷಯಮಾಹ —

ತೇಷಾಮಿತಿ ।

ಉಪನಿಷದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣದ್ವಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಿವಿರುದ್ಧಮೇತದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸೈವೇತಿ ।

ಕಾರ್ಯಕರಣಾತ್ಮಕಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಸ್ವರೂಪನಿರ್ಧಾರಣೈವೋಪನಿಷದ್ವ್ಯಾಖ್ಯೇತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ —

ಕಾರ್ಯೇತಿ ।

ಬ್ರಾಹ್ಮಣದ್ವಯಮೇವಮವತಾರ್ಯ ಶಿಶುಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯಾವಾಂತರಸಂಗತಿಮಾಹ —

ಅತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಉಪನಿಷದಃ ಕಾಃ, ಕಿಯತ್ಯೋ ವೇತ್ಯುಪಸಂಖ್ಯಾತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಬ್ರಹ್ಮ ಚೇದವಧಾರಯಿತುಮಿಷ್ಟಂ ತರ್ಹಿ ತದೇವಾವಧಾರ್ಯತಾಂ ಕಿಮಿತಿ ಮಧ್ಯೇ ಕರಣಸ್ವರೂಪಮವಧಾರ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಪಥೀತಿ ।