ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಯೋ ಹ ವೈ ಶಿಶುಂ ಸಾಧಾನಂ ಸಪ್ರತ್ಯಾಧಾನಂ ಸಸ್ಥೂಣಂ ಸದಾಮಂ ವೇದ ಸಪ್ತ ಹ ದ್ವಿಷತೋ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಾನವರುಣದ್ಧಿ । ಅಯಂ ವಾವ ಶಿಶುರ್ಯೋಽಯಂ ಮಧ್ಯಮಃ ಪ್ರಾಣಸ್ತಸ್ಯೇದಮೇವಾಧಾನಮಿದಂ ಪ್ರತ್ಯಾಧಾನಂ ಪ್ರಾಣಃ ಸ್ಥೂಣಾನ್ನಂ ದಾಮ ॥ ೧ ॥
ಯೋ ಹ ವೈ ಶಿಶುಂ ಸಾಧಾನಂ ಸಪ್ರತ್ಯಾಧಾನಂ ಸಸ್ಥೂಣಂ ಸದಾಮಂ ವೇದ, ತಸ್ಯೇದಂ ಫಲಮ್ ; ಕಿಂ ತತ್ ? ಸಪ್ತ ಸಪ್ತಸಂಖ್ಯಾಕಾನ್ ಹ ದ್ವಿಷತಃ ದ್ವೇಷಕರ್ತೄನ್ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಾನ್ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಾ ಹಿ ದ್ವಿವಿಧಾ ಭವಂತಿ, ದ್ವಿಷಂತಃ ಅದ್ವಿಷಂತಶ್ಚ — ತತ್ರ ದ್ವಿಷಂತೋ ಯೇ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಾಃ ತಾನ್ ದ್ವಿಷತೋ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಾನ್ ಅವರುಣದ್ಧಿ ; ಸಪ್ತ ಯೇ ಶೀರ್ಷಣ್ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾ ವಿಷಯೋಪಲಬ್ಧಿದ್ವಾರಾಣಿ ತತ್ಪ್ರಭವಾ ವಿಷಯರಾಗಾಃ ಸಹಜತ್ವಾತ್ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಾಃ । ತೇ ಹಿ ಅಸ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮಸ್ಥಾಂ ದೃಷ್ಟಿಂ ವಿಷಯವಿಷಯಾಂ ಕುರ್ವಂತಿ ; ತೇನ ತೇ ದ್ವೇಷ್ಟಾರೋ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಾಃ, ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೇಕ್ಷಣಪ್ರತಿಷೇಧಕರತ್ವಾತ್ ; ಕಾಠಕೇ ಚೋಕ್ತಮ್ — ‘ಪರಾಂಚಿ ಖಾನಿ ವ್ಯತೃಣತ್ಸ್ವಯಂಭೂಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಪರಾಙ್ಪಶ್ಯತಿ ನಾಂತರಾತ್ಮನ್’ (ಕ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿ ; ತತ್ರ ಯಃ ಶಿಶ್ವಾದೀನ್ವೇದ, ತೇಷಾಂ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಮವಧಾರಯತಿ, ಸ ಏತಾನ್ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಾನ್ ಅವರುಣದ್ಧಿ ಅಪಾವೃಣೋತಿ ವಿನಾಶಯತಿ । ತಸ್ಮೈ ಫಲಶ್ರವಣೇನಾಭಿಮುಖೀಭೂತಾಯಾಹ — ಅಯಂ ವಾವ ಶಿಶುಃ । ಕೋಽಸೌ ? ಯೋಽಯಂ ಮಧ್ಯಮಃ ಪ್ರಾಣಃ, ಶರೀರಮಧ್ಯೇ ಯಃ ಪ್ರಾಣೋ ಲಿಂಗಾತ್ಮಾ, ಯಃ ಪಂಚಧಾ ಶರೀರಮಾವಿಷ್ಟಃ — ಬೃಹನ್ಪಾಂಡರವಾಸಃ ಸೋಮ ರಾಜನ್ನಿತ್ಯುಕ್ತಃ, ಯಸ್ಮಿನ್ ವಾಙ್ಮನಃಪ್ರಭೃತೀನಿ ಕರಣಾನಿ ವಿಷಕ್ತಾನಿ — ಪಡ್ವೀಶಶಂಕುನಿದರ್ಶನಾತ್ ಸ ಏಷ ಶಿಶುರಿವ, ವಿಷಯೇಷ್ವಿತರಕರಣವದಪಟುತ್ವಾತ್ ; ಶಿಶುಂ ಸಾಧಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ; ಕಿಂ ಪುನಸ್ತಸ್ಯ ಶಿಶೋಃ ವತ್ಸಸ್ಥಾನೀಯಸ್ಯ ಕರಣಾತ್ಮನ ಆಧಾನಮ್ ತಸ್ಯ ಇದಮೇವ ಶರೀರಮ್ ಆಧಾನಂ ಕಾರ್ಯಾತ್ಮಕಮ್ — ಆಧೀಯತೇಽಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾಧಾನಮ್ ; ತಸ್ಯ ಹಿ ಶಿಶೋಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಇದಂ ಶರೀರಮಧಿಷ್ಠಾನಮ್ ; ಅಸ್ಮಿನ್ಹಿ ಕರಣಾನ್ಯಧಿಷ್ಠಿತಾನಿ ಲಬ್ಧಾತ್ಮಕಾನಿ ಉಪಲಬ್ಧಿದ್ವಾರಾಣಿ ಭವಂತಿ, ನ ತು ಪ್ರಾಣಮಾತ್ರೇ ವಿಷಕ್ತಾನಿ ; ತಥಾ ಹಿ ದರ್ಶಿತಮಜಾತಶತ್ರುಣಾ — ಉಪಸಂಹೃತೇಷು ಕರಣೇಷು ವಿಜ್ಞಾನಮಯೋ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ, ಶರೀರದೇಶವ್ಯೂಢೇಷು ತು ಕರಣೇಷು ವಿಜ್ಞಾನಮಯ ಉಪಲಭಮಾನ ಉಪಲಭ್ಯತೇ — ತಚ್ಚ ದರ್ಶಿತಂ ಪಾಣಿಪೇಷಪ್ರತಿಬೋಧನೇನ । ಇದಂ ಪ್ರತ್ಯಾಧಾನಂ ಶಿರಃ ; ಪ್ರದೇಶವಿಶೇಷೇಷು — ಪ್ರತಿ — ಪ್ರತ್ಯಾಧೀಯತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಧಾನಮ್ । ಪ್ರಾಣಃ ಸ್ಥೂಣಾ ಅನ್ನಪಾನಜನಿತಾ ಶಕ್ತಿಃ — ಪ್ರಾಣೋ ಬಲಮಿತಿ ಪರ್ಯಾಯಃ ; ಬಲಾವಷ್ಟಂಭೋ ಹಿ ಪ್ರಾಣಃ ಅಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ — ‘ಸ ಯತ್ರಾಯಮಾತ್ಮಾಬಲ್ಯಂ ನ್ಯೇತ್ಯ ಸಮ್ಮೋಹಮಿವ’ (ಬೃ. ಉ. ೪ । ೪ । ೧) ಇತಿ ದರ್ಶನಾತ್ — ಯಥಾ ವತ್ಸಃ ಸ್ಥೂಣಾವಷ್ಟಂಭಃ ಏವಮ್ । ಶರೀರಪಕ್ಷಪಾತೀ ವಾಯುಃ ಪ್ರಾಣಃ ಸ್ಥೂಣೇತಿ ಕೇಚಿತ್ । ಅನ್ನಂ ದಾಮ — ಅನ್ನಂ ಹಿ ಭುಕ್ತಂ ತ್ರೇಧಾ ಪರಿಣಮತೇ ; ಯಃ ಸ್ಥೂಲಃ ಪರಿಣಾಮಃ, ಸ ಏತದ್ದ್ವಯಂ ಭೂತ್ವಾ, ಇಮಾಮಪ್ಯೇತಿ — ಮೂತ್ರಂ ಚ ಪುರೀಷಂ ಚ ; ಯೋ ಮಧ್ಯಮೋ ರಸಃ, ಸ ರಸೋ ಲೋಹಿತಾದಿಕ್ರಮೇಣ ಸ್ವಕಾರ್ಯಂ ಶರೀರಂ ಸಾಪ್ತಧಾತುಕಮುಪಚಿನೋತಿ ; ಸ್ವಯೋನ್ಯನ್ನಾಗಮೇ ಹಿ ಶರೀರಮುಪಚೀಯತೇ, ಅನ್ನಮಯತ್ವಾತ್ ; ವಿಪರ್ಯಯೇಽಪಕ್ಷೀಯತೇ ಪತತಿ ; ಯಸ್ತು ಅಣಿಷ್ಠೋ ರಸಃ — ಅಮೃತಮ್ ಊರ್ಕ್ ಪ್ರಭಾವಃ — ಇತಿ ಚ ಕಥ್ಯತೇ, ಸ ನಾಭೇರೂರ್ಧ್ವಂ ಹೃದಯದೇಶಮಾಗತ್ಯ, ಹೃದಯಾದ್ವಿಪ್ರಸೃತೇಷು ದ್ವಾಸಪ್ತತಿನಾಡೀಸಹಸ್ರೇಷ್ವನುಪ್ರವಿಶ್ಯ, ಯತ್ತತ್ ಕರಣಸಂಘಾತರೂಪಂ ಲಿಂಗಂ ಶಿಶುಸಂಜ್ಞಕಮ್ , ತಸ್ಯ ಶರೀರೇ ಸ್ಥಿತಿಕಾರಣಂ ಭವತಿ ಬಲಮುಪಜನಯತ್ ಸ್ಥೂಣಾಖ್ಯಮ್ ; ತೇನ ಅನ್ನಮ್ ಉಭಯತಃ ಪಾಶವತ್ಸದಾಮವತ್ ಪ್ರಾಣಶರೀರಯೋರ್ನಿಬಂಧನಂ ಭವತಿ ॥

ಬ್ರಾಹ್ಮಣತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ತದಕ್ಷರಾಣಿ ಯೋಜಯತಿ —

ಯೋ ಹೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾರ್ಥಂ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಾನ್ಭಿನತ್ತಿ —

ಭ್ರಾತೃವ್ಯಾ ಹೀತಿ ।

ಕೇ ಪುನರತ್ರ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಾ ವಿವಕ್ಷ್ಯಂತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಸಪ್ತೇತಿ ।

ಕಥಂ ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಸಪ್ತತ್ವಂ ದ್ವಾರಭೇದಾದಿತ್ಯಾಹ —

ವಿಷಯೇತಿ ।

ಕಥಂ ತೇಷಾಂ ಭ್ರಾತೃವ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶ್ಂಕ್ಯ ವಿಷಯಾಭಿಲಾಷದ್ವಾರೇಣೇತ್ಯಾಹ —

ತತ್ಪ್ರಭಾವಾ ಇತಿ ।

ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ತೇಷಾಂ ದ್ವೇಷ್ಟೃತ್ವಮತ ಆಹ —

ತೇ ಹೀತಿ ।

ಅಥೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ವಿಷಯವಿಷಯಾಂ ದೃಷ್ಟಿಂ ಕುರ್ವಂತ್ಯೇವಾಽಽತ್ಮವಿಷಯಾಮಪಿ ತಾಂ ಕರಿಷ್ಯಂತಿ ತನ್ನ ಯಥೋಕ್ತಭ್ರಾತೃವ್ಯತ್ವಂ ತೇಷಾಮಿತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಪ್ರತ್ಯಗಿತಿ ।

ಇಂದ್ರಿಯಾಣಿ ವಿಷಯಪ್ರವಣಾನಿ ತತ್ರೈವ ದೃಷ್ಟಿಹೇತವೋ ನ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೀತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ —

ಕಾಠಕೇ ಚೇತಿ ।

ಫಲೋಕ್ತಿಮುಪಸಂಹರತಿ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಉಕ್ತವಿಶೇಷಣೇಷು ಭ್ರಾತೃವ್ಯೇಷು ಸಿದ್ಧೇಷ್ವಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಪ್ರಾಣೇ ವಾಗಾದೀನಾಂ ವಿಷಕ್ತತ್ವೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಪಡ್ವೀಶೇತಿ ।

ಯಥಾ ಜಾತ್ಯೋ ಹಯಶ್ಚತುರೋಽಪಿ ಪಾದಬಂಧನಕೀಲಾನ್ಪರ್ಯಾಯೇಣೋತ್ಪಾಟ್ಯೋತ್ಕ್ರಾಮತಿ ತಥಾ ಪ್ರಾಣೋ ವಾಗಾದೀನೀತಿ ನಿದರ್ಶನವಶಾತ್ಪ್ರಾಣೇ ವಿಷಕ್ತಾನಿ ವಾಗಾದೀನಿ ಸಿದ್ಧಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ ಶರೀರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರತ್ಯಾಧಾನತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —

ತಸ್ಯ ಹೀತಿ ।

ಶರೀರಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಅಸ್ಮಿನ್ಹೀತಿ ।

ಪ್ರಾಣಮಾತ್ರೇ ವಿಷಕ್ತಾನಿ ಕರಣಾನಿ ನೋಪಲಬ್ಧಿದ್ವಾರಾಣೀತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ —

ತಥಾ ಹೀತಿ ।

ದೇಹಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರಾಣೇ ವಿಷಕ್ತಾನಿ ತಾನ್ಯುಪಲಬ್ಧಿದ್ವಾರಾಣೀತ್ಯತ್ರಾನುಭವಮನುಕೂಲಯತಿ —

ಶರೀರೇತಿ ।

ತತ್ರೈವಾಜಾತಶತ್ರುಬ್ರಾಹ್ಮಣಸಂವಾದಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ತಚ್ಚೇತಿ ।

ಶರೀರಾಶ್ರಿತೇ ಪ್ರಾಣೇ ವಾಗಾದಿಷು ವಿಷಕ್ತೇಷೂಪಲಬ್ಧಿರುಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಪ್ರತ್ಯಾಧಾನತ್ವಂ ಶಿರಸೋ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ —

ಪ್ರದೇಶೇತಿ ।

ಬಲಪರ್ಯಾಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸ್ಥೂಣಾತ್ವಂ ಸಮರ್ಥಯತೇ —

ಬಲೇತಿ ।

ಅಯಂ ಮುಮೂರ್ಷುರಾತ್ಮಾ ಯಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ದೇಹಮಬಲಭಾವಂ ನೀತ್ವಾ ಸಮ್ಮೋಹಮಿವ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ ತದೋತ್ಕ್ರಾಮತೀತಿ ಷಷ್ಠೇ ದರ್ಶನಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಬಲಾವಷ್ಟಂಭೋಽಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯತ್ರ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —

ಯಥೇತಿ ।

ಭರ್ತೃಪ್ರಪಂಚಪಕ್ಷಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಶರೀರೇತಿ ।

ಉಕ್ತಂ ಹಿ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯುಚ್ಛ್ವಾಸನಿಃಶ್ವಾಸಕರ್ಮಾ ವಾಯುಃ ಶಾರೀರಃ ಶರೀರಪಕ್ಷಪಾತೀ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಏತಸ್ಯಾಂ ಸ್ಥೂಣಾಯಾಂ ಶಿಶುಃ ಪ್ರಾಣಃ ಕರಣದೇವತಾ ಲಿಂಗಪಕ್ಷಪಾತೀ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಸ ದೇವಃ ಪ್ರಾಣ ಏತಸ್ಮಿನ್ಬಾಹ್ಯೇ ಪ್ರಾಣೇ ಬದ್ಧ ಇತಿ ।

ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಭೂಮಿಕಾಂ ಕರೋತಿ —

ಅನ್ನಂ ಹೀತಿ ।

ತ್ವಗಸೃಙ್ಮಾಂಸಮೇದೋಮಜ್ಜಾಸ್ಥಿಶುಕ್ರೇಭ್ಯಃ ಸಪ್ತಭ್ಯೋ ಧಾತುಭ್ಯೋ ಜಾತಂ ಸಾಪ್ತಧಾತುಕಮ್ ।

ತಥಾಽಪಿ ಕಥಮನ್ನಸ್ಯ ದಾಮತ್ವಂ ತದಾಹ —

ತೇನೇತಿ ॥೧॥