ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ತಮೇತಾಃ ಸಪ್ತಾಕ್ಷಿತಯ ಉಪತಿಷ್ಠಂತೇ ತದ್ಯಾ ಇಮಾ ಅಕ್ಷನ್ಲೋಹಿನ್ಯೋ ರಾಜಯಸ್ತಾಭಿರೇನಂ ರುದ್ರೋಽನ್ವಾಯತ್ತೋಽಥ ಯಾ ಅಕ್ಷನ್ನಾಪಸ್ತಾಭಿಃ ಪರ್ಜನ್ಯೋ ಯಾ ಕನೀನಕಾ ತಯಾದಿತ್ಯೋ ಯತ್ಕೃಷ್ಣಂ ತೇನಾಗ್ನಿರ್ಯಚ್ಛುಕ್ಲಂ ತೇನೇಂದ್ರೋಽಧರಯೈನಂ ವರ್ತನ್ಯಾ ಪೃಥಿವ್ಯನ್ವಾಯತ್ತಾ ದ್ಯೌರುತ್ತರಯಾ ನಾಸ್ಯಾನ್ನಂ ಕ್ಷೀಯತೇ ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥ ೨ ॥
ತಮೇತಾಃ ಸಪ್ತಾಕ್ಷಿತಯ ಉಪತಿಷ್ಠಂತೇ — ತಂ ಕರಣಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರಾಣಂ ಶರೀರೇಽನ್ನಬಂಧನಂ ಚಕ್ಷುಷ್ಯೂಢಮ್ ಏತಾಃ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಃ ಸಪ್ತ ಸಪ್ತಸಂಖ್ಯಾಕಾಃ ಅಕ್ಷಿತಯಃ, ಅಕ್ಷಿತಿಹೇತುತ್ವಾತ್ , ಉಪತಿಷ್ಠಂತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಮಂತ್ರಕರಣೇ ತಿಷ್ಠತಿರುಪಪೂರ್ವಃ ಆತ್ಮನೇಪದೀ ಭವತಿ, ಇಹಾಪಿ ಸಪ್ತ ದೇವತಾಭಿಧಾನಾನಿ ಮಂತ್ರಸ್ಥಾನೀಯಾನಿ ಕರಣಾನಿ ; ತಿಷ್ಠತೇಃ ಅತಃ ಅತ್ರಾಪಿ ಆತ್ಮನೇಪದಂ ನ ವಿರುದ್ಧಮ್ । ಕಾಸ್ತಾ ಅಕ್ಷಿತಯ ಇತ್ಯುಚ್ಯಂತೇ — ತತ್ ತತ್ರ ಯಾ ಇಮಾಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ, ಅಕ್ಷನ್ ಅಕ್ಷಣಿ ಲೋಹಿನ್ಯಃ ಲೋಹಿತಾಃ ರಾಜಯಃ ರೇಖಾಃ, ತಾಭಿಃ ದ್ವಾರಭೂತಾಭಿಃ ಏನಂ ಮಧ್ಯಮಂ ಪ್ರಾಣಂ ರುದ್ರಃ ಅನ್ವಾಯತ್ತಃ ಅನುಗತಃ ; ಅಥ ಯಾಃ ಅಕ್ಷನ್ ಅಕ್ಷಣಿ ಆಪಃ ಧೂಮಾದಿಸಂಯೋಗೇನಾಭಿವ್ಯಜ್ಯಮಾನಾಃ, ತಾಭಿಃ ಅದ್ಭಿರ್ದ್ವಾರಭೂತಾಭಿಃ ಪರ್ಜನ್ಯೋ ದೇವತಾತ್ಮಾ ಅನ್ವಾಯತ್ತಃ ಅನುಗತ ಉಪತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ ಚ ಅನ್ನಭೂತೋಽಕ್ಷಿತಿಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ, ‘ಪರ್ಜನ್ಯೇ ವರ್ಷತ್ಯಾನಂದಿನಃ ಪ್ರಾಣಾ ಭವಂತಿ’ (ಪ್ರ. ಉ. ೨ । ೧೦) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಂತರಾತ್ । ಯಾ ಕನೀನಕಾ ದೃಕ್ಶಕ್ತಿಃ ತಯಾ ಕನೀನಕಯಾ ದ್ವಾರೇಣ ಆದಿತ್ಯೋ ಮಧ್ಯಮಂ ಪ್ರಾಣಮುಪತಿಷ್ಠತೇ । ಯತ್ಕೃಷ್ಣಂ ಚಕ್ಷುಷಿ, ತೇನ ಏನಮಗ್ನಿರುಪತಿಷ್ಠತೇ । ಯಚ್ಛುಕ್ಲಂ ಚಕ್ಷುಷಿ, ತೇನ ಇಂದ್ರಃ । ಅಧರಯಾ ವರ್ತನ್ಯಾ ಪಕ್ಷ್ಮಣಾ ಏನಂ ಪೃಥಿವೀ ಅನ್ವಾಯತ್ತಾ, ಅಧರತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ದ್ಯೌಃ ಉತ್ತರಯಾ, ಊರ್ಧ್ವತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ । ಏತಾಃ ಸಪ್ತ ಅನ್ನಭೂತಾಃ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸಂತತಮುಪತಿಷ್ಠಂತೇ — ಇತ್ಯೇವಂ ಯೋ ವೇದ, ತಸ್ಯೈತತ್ಫಲಮ್ — ನಾಸ್ಯಾನ್ನಂ ಕ್ಷೀಯತೇ, ಯ ಏವಂ ವೇದ ॥

ನ ಚಾತ್ರ ಮಂತ್ರೇಣ ಕಿಂಚಿತ್ಕ್ರಿಯತೇ ಕಿಂತ್ವನ್ನಾಕ್ಷಯಹೇತುತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸಪ್ತಾಕ್ಷಿತಯ ಇತ್ಯುಪನಿಷದೋ ವಿವಕ್ಷ್ಯಂತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಯದ್ಯಪೀತಿ ।

ಮಂತ್ರೇಣ ಕಸ್ಯಚಿದನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಕರಣೇ ವಿವಕ್ಷಿತೇ ತಿಷ್ಠತಿರುಪಪೂರ್ವೋ ಯದ್ಯಪ್ಯಾತ್ಮನೇಪದೀ ಭವತಿ ತಥಾಽಽಪ್ಯತ್ರ ಸಪ್ತ ರುದ್ರಾದಿದೇವತಾನಾಮಾನಿ ಮಂತ್ರವದವಸ್ಥಿತಾನಿ ತೈಶ್ಚ ಕರಣಾನ್ಯುಪಾಸನಾನುಷ್ಠಾನಾನ್ಯತ್ರ ಕ್ರಿಯಂತೇ । ಅತಸ್ತಿಷ್ಠತೇರುಪಪೂರ್ವಸ್ಯಾಽಽತ್ಮನೇಪದವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಲೋಹಿತರೇಖಾಭೀ ರುದ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರತ್ಯನುಗತೇರನಂತರಮಿತ್ಯಥಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।

ಪರ್ಜನ್ಯಸ್ಯಾನ್ನದ್ವಾರಾ ಪ್ರಾಣಾಕ್ಷಯಹೇತುತ್ವೇ ಪ್ರಮಾಣಮಾಹ —

ಪರ್ಜನ್ಯ ಇತಿ ।

ಕಥಂ ಪುನರೇತೇಷಾಂ ಪ್ರಾಣಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಿತವ್ಯಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಏತಾ ಇತಿ ।

ಸಂಪ್ರತ್ಯುಪಾಸ್ತಿಫಲಮಾಹ —

ಇತ್ಯೇವಮಿತಿ ॥೨॥