ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ತದೇಷ ಶ್ಲೋಕೋ ಭವತಿ । ಅರ್ವಾಗ್ಬಿಲಶ್ಚಮಸ ಊರ್ಧ್ವಬುಧ್ನಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಯಶೋ ನಿಹಿತಂ ವಿಶ್ವರೂಪಮ್ । ತಸ್ಯಾಸತ ಋಷಯಃ ಸಪ್ತ ತೀರೇ ವಾಗಷ್ಟಮೀ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂವಿದಾನೇತಿ । ಅರ್ವಾಗ್ಬಿಲಶ್ಚಮಸ ಊರ್ಧ್ವಬುಧ್ನ ಇತೀದಂ ತಚ್ಛಿರ ಏಷ ಹ್ಯರ್ವಾಗ್ಬಿಲಶ್ಚಮಸ ಊರ್ಧ್ವಬುಧ್ನಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಯಶೋ ನಿಹಿತಂ ವಿಶ್ವರೂಪಮಿತಿ ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಯಶೋ ವಿಶ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಾಣಾನೇತದಾಹ ತಸ್ಯಾಸತ ಋಷಯಃ ಸಪ್ತ ತೀರ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಾ ವಾ ಋಷಯಃ ಪ್ರಾಣಾನೇತದಾಹ ವಾಗಷ್ಟಮೀ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂವಿದಾನೇತಿ ವಾಗ್ಘ್ಯಷ್ಟಮೀ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂವಿತ್ತೇ ॥ ೩ ॥
ತತ್ ತತ್ರ ಏತಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಏಷ ಶ್ಲೋಕಃ ಮಂತ್ರೋ ಭವತಿ — ಅರ್ವಾಗ್ಬಿಲಶ್ಚಮಸ ಇತ್ಯಾದಿಃ । ತತ್ರ ಮಂತ್ರಾರ್ಥಮಾಚಷ್ಟೇ ಶ್ರುತಿಃ — ಅರ್ವಾಗ್ಬಿಲಶ್ಚಮಸ ಊರ್ಧ್ವಬುಧ್ನ ಇತಿ । ಕಃ ಪುನರಸಾವರ್ವಾಗ್ಬಿಲಶ್ಚಮಸ ಊರ್ಧ್ವಬುಧ್ನಃ ? ಇದಂ ತತ್ ; ಶಿರಃ ಚಮಸಾಕಾರಂ ಹಿ ತತ್ ; ಕಥಮ್ ? ಏಷ ಹಿ ಅರ್ವಾಗ್ಬಿಲಃ ಮುಖಸ್ಯ ಬಿಲರೂಪತ್ವಾತ್ , ಶಿರಸೋ ಬುಧ್ನಾಕಾರತ್ವಾತ್ ಊರ್ಧ್ವಬುಧ್ನಃ । ತಸ್ಮಿನ್ ಯಶೋ ನಿಹಿತಂ ವಿಶ್ವರೂಪಮಿತಿ — ಯಥಾ ಸೋಮಃ ಚಮಸೇ, ಏವಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಶಿರಸಿ ವಿಶ್ವರೂಪಂ ನಾನಾರೂಪಂ ನಿಹಿತಂ ಸ್ಥಿತಂ ಭವತಿ । ಕಿಂ ಪುನಸ್ತತ್ ? ಯಶಃ — ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಯಶೋ ವಿಶ್ವರೂಪಮ್ — ಪ್ರಾಣಾಃ ಶ್ರೋತ್ರಾದಯಃ ವಾಯವಶ್ಚ ಮರುತಃ ಸಪ್ತಧಾ ತೇಷು ಪ್ರಸೃತಾಃ ಯಶಃ — ಇತ್ಯೇತದಾಹ ಮಂತ್ರಃ, ಶಬ್ದಾದಿಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯಾಸತ ಋಷಯಃ ಸಪ್ತ ತೀರ ಇತಿ — ಪ್ರಾಣಾಃ ಪರಿಸ್ಪಂದಾತ್ಮಕಾಃ, ತ ಏವ ಚ ಋಷಯಃ, ಪ್ರಾಣಾನೇತದಾಹ ಮಂತ್ರಃ । ವಾಗಷ್ಟಮೀ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂವಿದಾನೇತಿ — ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂವಾದಂ ಕುರ್ವಂತೀ ಅಷ್ಟಮೀ ಭವತಿ ; ತದ್ಧೇತುಮಾಹ — ವಾಗ್ಘ್ಯಷ್ಟಮೀ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂವಿತ್ತ ಇತಿ ॥

ರುದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ದೇವತಾವಿಷಯತ್ವಾನ್ಮಂತ್ರಸ್ಯಾಪಿ ತದ್ವಿಷಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಚಕ್ಷುಷಿ ರುದ್ರಾದಿಗಣಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದಿಂದ್ರಿಯಸಂಬಂಧಾತ್ತಸ್ಯ ಕರಣಗ್ರಾಮತ್ವಪ್ರತೀತೇಸ್ತದ್ವಿಷಯಃ ಶ್ಲೋಕೋ ನ ಪ್ರಸಿದ್ಧದೇವತಾವಿಷಯ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ —

ತತ್ತತ್ರೇತಿ ।

ಮಂತ್ರಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಂ ತತ್ರೋಚ್ಯುತೇ ।

ಶಿರಶ್ಚಮಸಾಕಾರತ್ವಮಸ್ಪಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಮಾಧತ್ತೇ —

ಕಥಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವಾಗಷ್ಟಮೀತ್ಯುಕ್ತಂ ತಸ್ಯಾಃ ಸಪ್ತಮತ್ವೇನೋಕ್ತತ್ವಾನ್ನ ಚೈಕಸ್ಯಾ ದ್ವಿತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಬ್ರಹ್ಮಣೇತಿ ।

ಶಬ್ದರಾಶಿರ್ಬ್ರಹ್ಮ ತೇನ ಸಂವಾದಃ ಸಂಸರ್ಗಸ್ತಂ ಗಚ್ಛಂತೀ ಶಬ್ದರೀಶಿಮುಚ್ಚಾರಯಂತೀ ವಾಗಷ್ಟಮೀ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ತಥಾಽಪಿ ಸಪ್ತಮತ್ವಂ ವಿಹಾಯ ಕಥಮಷ್ಟಮತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ತದ್ಧೇತುಮಿತಿ ।

ವಕ್ತೃತ್ವಾತ್ತೃತ್ವಭೇದೇನ ದ್ವಿಧಾ ವಾಗಿಷ್ಟಾ । ತತ್ರ ವಕ್ತೃತ್ವೇನಾಷ್ಟಮೀ ಸಪ್ತಮೀ ಚಾತ್ತೃತ್ವೇನೇತ್ಯವಿರೋಧಃ ರಸನಾ ತೂಪಲಬ್ಧಿಹೇತುರಿತಿ ಭಾವಃ ॥೩॥