బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ద్వితీయోఽధ్యాయఃద్వితీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
తదేష శ్లోకో భవతి । అర్వాగ్బిలశ్చమస ఊర్ధ్వబుధ్నస్తస్మిన్యశో నిహితం విశ్వరూపమ్ । తస్యాసత ఋషయః సప్త తీరే వాగష్టమీ బ్రహ్మణా సంవిదానేతి । అర్వాగ్బిలశ్చమస ఊర్ధ్వబుధ్న ఇతీదం తచ్ఛిర ఎష హ్యర్వాగ్బిలశ్చమస ఊర్ధ్వబుధ్నస్తస్మిన్యశో నిహితం విశ్వరూపమితి ప్రాణా వై యశో విశ్వరూపం ప్రాణానేతదాహ తస్యాసత ఋషయః సప్త తీర ఇతి ప్రాణా వా ఋషయః ప్రాణానేతదాహ వాగష్టమీ బ్రహ్మణా సంవిదానేతి వాగ్ఘ్యష్టమీ బ్రహ్మణా సంవిత్తే ॥ ౩ ॥
తత్ తత్ర ఎతస్మిన్నర్థే ఎష శ్లోకః మన్త్రో భవతి — అర్వాగ్బిలశ్చమస ఇత్యాదిః । తత్ర మన్త్రార్థమాచష్టే శ్రుతిః — అర్వాగ్బిలశ్చమస ఊర్ధ్వబుధ్న ఇతి । కః పునరసావర్వాగ్బిలశ్చమస ఊర్ధ్వబుధ్నః ? ఇదం తత్ ; శిరః చమసాకారం హి తత్ ; కథమ్ ? ఎష హి అర్వాగ్బిలః ముఖస్య బిలరూపత్వాత్ , శిరసో బుధ్నాకారత్వాత్ ఊర్ధ్వబుధ్నః । తస్మిన్ యశో నిహితం విశ్వరూపమితి — యథా సోమః చమసే, ఎవం తస్మిన్ శిరసి విశ్వరూపం నానారూపం నిహితం స్థితం భవతి । కిం పునస్తత్ ? యశః — ప్రాణా వై యశో విశ్వరూపమ్ — ప్రాణాః శ్రోత్రాదయః వాయవశ్చ మరుతః సప్తధా తేషు ప్రసృతాః యశః — ఇత్యేతదాహ మన్త్రః, శబ్దాదిజ్ఞానహేతుత్వాత్ । తస్యాసత ఋషయః సప్త తీర ఇతి — ప్రాణాః పరిస్పన్దాత్మకాః, త ఎవ చ ఋషయః, ప్రాణానేతదాహ మన్త్రః । వాగష్టమీ బ్రహ్మణా సంవిదానేతి — బ్రహ్మణా సంవాదం కుర్వన్తీ అష్టమీ భవతి ; తద్ధేతుమాహ — వాగ్ఘ్యష్టమీ బ్రహ్మణా సంవిత్త ఇతి ॥

రుద్రాదిశబ్దానాం దేవతావిషయత్వాన్మన్త్రస్యాపి తద్విషయతేత్యాశఙ్క్య చక్షుషి రుద్రాదిగణస్యోక్తత్వాదిన్ద్రియసంబన్ధాత్తస్య కరణగ్రామత్వప్రతీతేస్తద్విషయః శ్లోకో న ప్రసిద్ధదేవతావిషయ ఇత్యభిప్రేత్యాహ —

తత్తత్రేతి ।

మన్త్రస్య వ్యాఖ్యానసాపేక్షత్వం తత్రోచ్యుతే ।

శిరశ్చమసాకారత్వమస్పష్టమిత్యాశఙ్క్య సమాధత్తే —

కథమిత్యాదినా ।

వాగష్టమీత్యుక్తం తస్యాః సప్తమత్వేనోక్తత్వాన్న చైకస్యా ద్విత్వమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

బ్రహ్మణేతి ।

శబ్దరాశిర్బ్రహ్మ తేన సంవాదః సంసర్గస్తం గచ్ఛన్తీ శబ్దరీశిముచ్చారయన్తీ వాగష్టమీ స్యాదితి యావత్ ।

తథాఽపి సప్తమత్వం విహాయ కథమష్టమత్వం తత్రాఽఽహ —

తద్ధేతుమితి ।

వక్తృత్వాత్తృత్వభేదేన ద్విధా వాగిష్టా । తత్ర వక్తృత్వేనాష్టమీ సప్తమీ చాత్తృత్వేనేత్యవిరోధః రసనా తూపలబ్ధిహేతురితి భావః ॥౩॥