ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ದ್ವೇ ವಾವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪೇ ಮೂರ್ತಂ ಚೈವಾಮೂರ್ತಂ ಚ ಮರ್ತ್ಯಂ ಚಾಮೃತಂ ಚ ಸ್ಥಿತಂ ಚ ಯಚ್ಚ ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚ ॥ ೧ ॥
ತತ್ರ ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯಾಃ ಪ್ರಾಣಾನಾಮುಪನಿಷದಃ, ತಾಃ ಬ್ರಹ್ಮೋಪನಿಷತ್ಪ್ರಸಂಗೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾಃ — ಏತೇ ತೇ ಪ್ರಾಣಾ ಇತಿ ಚ । ತೇ ಕಿಮಾತ್ಮಕಾಃ ಕಥಂ ವಾ ತೇಷಾಂ ಸತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಚ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಪಂಚಭೂತಾನಾಂ ಸತ್ಯಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಾತ್ಮಕಾನಾಂ ಸ್ವರೂಪಾವಧಾರಣಾರ್ಥಮ್ ಇದಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಾರಭ್ಯತೇ — ಯದುಪಾಧಿವಿಶೇಷಾಪನಯದ್ವಾರೇಣ ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸತತ್ತ್ವಂ ನಿರ್ದಿಧಾರಯಿಷಿತಮ್ । ತತ್ರ ದ್ವಿರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪಂಚಭೂತಜನಿತಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಬದ್ಧಂ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಾಖ್ಯಂ ಮರ್ತ್ಯಾಮೃತಸ್ವಭಾವಂ ತಜ್ಜನಿತವಾಸನಾರೂಪಂ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿ ಸೋಪಾಖ್ಯಂ ಭವತಿ । ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಾತ್ಮಕಂ ಚ ಸರ್ವವ್ಯವಹಾರಾಸ್ಪದಮ್ । ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಗತಸರ್ವೋಪಾಧಿವಿಶೇಷಂ ಸಮ್ಯಗ್ದರ್ಶನವಿಷಯಮ್ ಅಜರಮ್ ಅಮೃತಮ್ ಅಭಯಮ್ , ವಾಙ್ಮನಸಯೋರಪ್ಯವಿಷಯಮ್ ಅದ್ವೈತತ್ವಾತ್ ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಯದಪೋಹದ್ವಾರೇಣ ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮ, ತೇ ಏತೇ ದ್ವೇ ವಾವ — ವಾವಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣಾರ್ಥಃ — ದ್ವೇ ಏವೇತ್ಯರ್ಥಃ — ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ರೂಪೇ — ರೂಪ್ಯತೇ ಯಾಭ್ಯಾಮ್ ಅರೂಪಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅವಿದ್ಯಾಧ್ಯಾರೋಪ್ಯಮಾಣಾಭ್ಯಾಮ್ । ಕೇ ತೇ ದ್ವೇ ? ಮೂರ್ತಂ ಚೈವ ಮೂರ್ತಮೇವ ಚ ; ತಥಾ ಅಮೂರ್ತಂ ಚ ಅಮೂರ್ತಮೇವ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಂತರ್ಣೀತಸ್ವಾತ್ಮವಿಶೇಷಣೇ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತೇ ದ್ವೇ ಏವೇತ್ಯವಧಾರ್ಯೇತೇ ; ಕಾನಿ ಪುನಸ್ತಾನಿ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಯೋರಿತ್ಯುಚ್ಯಂತೇ — ಮರ್ತ್ಯಂ ಚ ಮರ್ತ್ಯಂ ಮರಣಧರ್ಮಿ, ಅಮೃತಂ ಚ ತದ್ವಿಪರೀತಮ್ , ಸ್ಥಿತಂ ಚ — ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಗತಿಪೂರ್ವಕಂ ಯತ್ಸ್ಥಾಸ್ನು, ಯಚ್ಚ — ಯಾತೀತಿ ಯತ್ — ವ್ಯಾಪಿ ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಸ್ಥಿತವಿಪರೀತಮ್ , ಸಚ್ಚ — ಸದಿತ್ಯನ್ಯೇಭ್ಯೋ ವಿಶೇಷ್ಯಮಾಣಾಸಾಧಾರಣಧರ್ಮವಿಶೇಷವತ್ , ತ್ಯಚ್ಚ — ತದ್ವಿಪರೀತಮ್ ‘ತ್ಯತ್’ ಇತ್ಯೇವ ಸರ್ವದಾ ಪರೋಕ್ಷಾಭಿಧಾನಾರ್ಹಮ್ ॥

ಸಂಬಂಧಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಅಜಾತಶತ್ರುಬ್ರಾಹ್ಮಣಾವಸಾನಂ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪನಿಷದೋ ರುದ್ಯಾದ್ಯಭಿದಾನಾನಿ । ಚಕಾರಾದುಕ್ತಮಿತ್ಯನುಷಂಗಃ ।

ಉತ್ತರಬ್ರಾಹ್ಮಣತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ತೇ ಕಿಮಾತ್ಮಕಾ ಇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ಧಾರಣೀಯತ್ವಾತ್ಕಿಮಿತಿ ಭೂತಾನಾಂ ಸತತ್ತ್ವಂ ನಿರ್ಧಾರ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಯದುಪಾಧೀತಿ ।

ತೇಷಾಮುಪಾಧಿಭೂತಾನಾಂ ಸ್ವರೂಪಾವಧಾರಣಾರ್ಥಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಷಷ್ಟ್ಯಂತಸತ್ಯಶಬ್ದಿತಂ ಹೇಯಂ ಪ್ರಥಮಾಂತಸತ್ಯಶಬ್ದಿತಮುಪಾದೇಯಂ ತಯೋರಾದ್ಯಸ್ವರೂಪೋಕ್ತ್ಯರ್ಥಮಥೇತ್ಯತಃ ಪ್ರಾಕ್ತನಂ ವಾಕ್ಯಂ ತದೂರ್ಧ್ವಮಾಬ್ರಾಹ್ಮಣಸಮಾಪ್ತೇರಾದೇಯನಿರೂಪಣಾರ್ಥಮಿತಿ ಸಮುದಾಯಾರ್ಥಃ ।

ಸವಿಶೇಷಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ನಿರ್ವಿಶೇಷಮಿತಿ ಕೇಚಿತ್ತಾನ್ನಿರಾಕರ್ತುಂ ವಿಭಜತೇ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾರ್ಥೇ ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸ್ಥಿತೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ ।

‘ದ್ವೇ ವಾವ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ ಸೋಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಂ ವಿವೃಣೋತಿ —

ಪಂಚಭೂತೇತಿ ।

ಶಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯತ್ವಂ ಸೋಪಾಖ್ಯತ್ವಮ್ ।

ನಿರುಪಾಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ತದೇವೇತಿ ।

ಏವಂ ಭೂಮಿಕಾಮಾರಚಯ್ಯಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ತತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ದ್ವೈರೂಪ್ಯೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಅಮೂರ್ತಂ ಚೇತ್ಯತ್ರ ಚಕಾರಾದೇವಕಾರಾನುಷಕ್ತಿಃ ।

ವಿವಕ್ಷಿತಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪದ್ವಯಮವಧಾರಿತಂ ಚೇನ್ಮರ್ತ್ಯತ್ವಾದೀನಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷಣಾನ್ಯವಧಾರಣವಿರೋಧಾದಯುಕ್ತಾನೀತ್ಯಾಶಂಕಾಽಽಹ —

ಅಂತರ್ಣೀತೇತಿ ।

ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಯೋರಂತರ್ಭಾವಿತಾನಿ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಯಾನಿ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ತಾನ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾದ್ವಾರಾ ದರ್ಶಯತಿ —

ಕಾನಿ ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯದ್ಗತಿಪೂರ್ವಕಂ ಸ್ಥಾಸ್ನು ತತ್ಪರಿಚ್ಛಿಷಂ ಸ್ಥಿತಮಿತಿ ಯೋಜನಾ । ವಿಶೇಷ್ಯಮಾಣತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣೋಪಲಭ್ಯಮಾನತ್ವಮ್ ॥೧॥