ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ತದೇತನ್ಮೂರ್ತಂ ಯದನ್ಯದ್ವಾಯೋಶ್ಚಾಂತರಿಕ್ಷಾಚ್ಚೈತನ್ಮರ್ತ್ಯಮೇತತ್ಸ್ಥಿತಮೇತತ್ಸತ್ತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಮೂರ್ತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಮರ್ತ್ಯಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಸ್ಥಿತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಸತ ಏಷ ರಸೋ ಯ ಏಷ ತಪತಿ ಸತೋ ಹ್ಯೇಷ ರಸಃ ॥ ೨ ॥
ತತ್ರ ಚತುಷ್ಟಯವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ಮೂರ್ತಮ್ , ತಥಾ ಅಮೂರ್ತಂ ಚ ; ತತ್ರ ಕಾನಿ ಮೂರ್ತವಿಶೇಷಣಾನಿ ಕಾನಿ ಚೇತರಾಣೀತಿ ವಿಭಜ್ಯತೇ । ತದೇತನ್ಮೂರ್ತಂ ಮೂರ್ಛಿತಾವಯವಮ್ ಇತರೇತರಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟಾವಯವಂ ಘನಂ ಸಂಹತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂ ತತ್ ? ಯದನ್ಯತ್ ; ಕಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ ? ವಾಯೋಶ್ಚಾಂತರಿಕ್ಷಾಚ್ಚ ಭೂತದ್ವಯಾತ್ — ಪರಿಶೇಷಾತ್ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಭೂತತ್ರಯಮ್ ; ಏತನ್ಮರ್ತ್ಯಮ್ — ಯದೇತನ್ಮೂರ್ತಾಖ್ಯಂ ಭೂತತ್ರಯಮ್ ಇದಂ ಮರ್ತ್ಯಂ ಮರಣಧರ್ಮಿ ; ಕಸ್ಮಾತ್ ? ಯಸ್ಮಾತ್ಸ್ಥಿತಮೇತತ್ ; ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಹ್ಯರ್ಥಾಂತರೇಣ ಸಂಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಂ ವಿರುಧ್ಯತೇ — ಯಥಾ ಘಟಃ ಸ್ತಂಭಕುಡ್ಯಾದಿನಾ ; ತಥಾ ಮೂರ್ತಂ ಸ್ಥಿತಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮ್ ಅರ್ಥಾಂತರಸಂಬಂಧಿ ತತೋಽರ್ಥಾಂತರವಿರೋಧಾನ್ಮರ್ತ್ಯಮ್ ; ಏತತ್ಸತ್ ವಿಶೇಷ್ಯಮಾಣಾಸಾಧಾರಣಧರ್ಮವತ್ , ತಸ್ಮಾದ್ಧಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮ್ , ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾನ್ಮರ್ತ್ಯಮ್ , ಅತೋ ಮೂರ್ತಮ್ ; ಮೂರ್ತತ್ವಾದ್ವಾ ಮರ್ತ್ಯಮ್ , ಮರ್ತ್ಯತ್ವಾತ್ಸ್ಥಿತಮ್ , ಸ್ಥಿತತ್ವಾತ್ಸತ್ । ಅತಃ ಅನ್ಯೋನ್ಯಾವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ ಚತುರ್ಣಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಯಥೇಷ್ಟಂ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವೋ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಶ್ಚ ದರ್ಶಯಿತವ್ಯಃ । ಸರ್ವಥಾಪಿ ತು ಭೂತತ್ರಯಂ ಚತುಷ್ಟಯವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ಮೂರ್ತಂ ರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ತತ್ರ ಚತುರ್ಣಾಮೇಕಸ್ಮಿನ್ಗೃಹೀತೇ ವಿಶೇಷಣೇ ಇತರದ್ಗೃಹೀತಮೇವ ವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಾಹ — ತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಮೂರ್ತಸ್ಯ, ಏತಸ್ಯ ಮರ್ತ್ಯಸ್ಯ, ಏತಸ್ಯ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ, ಏತಸ್ಯ ಸತಃ — ಚತುಷ್ಟಯವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಭೂತತ್ರಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ — ಏಷ ರಸಃ ಸಾರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ; ತ್ರಯಾಣಾಂ ಹಿ ಭೂತಾನಾಂ ಸಾರಿಷ್ಠಃ ಸವಿತಾ ; ಏತತ್ಸಾರಾಣಿ ತ್ರೀಣಿ ಭೂತಾನಿ, ಯತ ಏತತ್ಕೃತವಿಭಜ್ಯಮಾನರೂಪವಿಶೇಷಣಾನಿ ಭವಂತಿ ; ಆಧಿದೈವಿಕಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಸ್ಯೈತದ್ರೂಪಮ್ — ಯತ್ಸವಿತಾ ಯದೇತನ್ಮಂಡಲಂ ತಪತಿ ; ಸತೋ ಭೂತತ್ರಯಸ್ಯ ಹಿ ಯಸ್ಮಾತ್ ಏಷ ರಸ ಇತಿ ಏತದ್ಗೃಹ್ಯತೇ ; ಮೂರ್ತೋ ಹ್ಯೇಷ ಸವಿತಾ ತಪತಿ, ಸಾರಿಷ್ಠಶ್ಚ । ಯತ್ತು ಆಧಿದೈವಿಕಂ ಕರಣಂ ಮಂಡಲಸ್ಯಾಭ್ಯಂತರಮ್ , ತದ್ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ ॥

ತತ್ರೇತಿ ನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥಾ ಸಪ್ತಮೀ । ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಚತುಷ್ಟಯವಿಶೇಷಣತ್ವೇ ಸತೀತಿ ಯಾವತ್ । ಕಥಂ ಸ್ಥಿತತ್ವೇ ಮರ್ತ್ಯತ್ವಂ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಹೀತಿ ।

ತದೇವ ದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅತೋ ಮರ್ತ್ಯತ್ವಾನ್ಮೂರ್ತತ್ವಮಿತಿ ಶೇಷಃ । ಮೂರ್ತತ್ವಮರ್ತ್ಯತ್ವಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಂ ದ್ಯೋತಯಿತುಂ ವಾಶಬ್ದಃ ।

ಕಥಂ ಪುನಶ್ಚತುರ್ಷು ಧರ್ಮೇಷು ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವೋ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಶ್ಚ ನಿಶ್ಚೇತವ್ಯಸ್ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಅನ್ಯೋನ್ಯೇತಿ ।

ರೂಪರೂಪಿಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಭಾವಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸರ್ವಥಾಽಪೀತಿ ।

ತಸ್ಯೈತಸ್ಯೈಷ ರಸ ಇತ್ಯೇವ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಕಿಮಿತಿ ಮೂರ್ತಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ವಿಶೇಷಣಚತುಷ್ಟಯಮನೂದ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಸಾರತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ —

ತ್ರಯಾಣಾಂ ಹೀತಿ ।

ತತ್ರ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮನೂದ್ಯ ಹೇತುಮಾಹ —

ಏತದಿತಿ ।

ಏತೇನ ಸವಿತೃಮಂಡಲೇನ ಕೃತಾನಿ ವಿಭಜ್ಯಮಾನಾನ್ಯಸಂಕೀರ್ಣಾನಿ ಶುಕ್ಲಂ ಕೃಷ್ಣಂ ಲೋಹಿತಮಿತ್ಯೇತಾನಿ ರೂಪಾಣಿ ವಿಶೇಷಣಾನಿ ಯೇಷಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜಸಾಂ ತಾನಿ ತಥಾ ತತೋ ಭೂತತ್ರಯಕಾರ್ಯಮಧ್ಯೇ ಸವಿತೃಮಂಡಲಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯ ಏಷ ತಪತೀತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ಆಧಿದೈವಿಕಸ್ಯೇತಿ ।

ಹೇತುವಾಕ್ಯಮಾದಾಯ ತಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ಸತ ಇತಿ ।

ಮಂಡಲಮೇವೈತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ ।

ಮಂಡಲಪರಿಗ್ರಹೇ ಹೇತುಮಾಹ —

ಮೂರ್ತೋ ಹೀತಿ ।

ಮೂರ್ತಗ್ರಹಣಸ್ಯೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವಾಚ್ಚತುರ್ಣಾಮನ್ವಯೋ ಹೇತ್ವರ್ಥಃ ।

ಅತಶ್ಚ ಮಂಡಲಾತ್ಮಾ ಸವಿತಾ ಭೂತತ್ರಯಕಾರ್ಯಮಧ್ಯೇ ಭವತಿ ಪ್ರಧಾನಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರೈಕರೂಪ್ಯಸ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —

ಸಾರಿಷ್ಠಶ್ಚೇತಿ ।

ಮಂಡಲಂ ಚೇದಾಧಿದೈವಿಕಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕಿಂ ಪುನಸ್ತಥಾವಿಧಂ ಕರಣಮಿತಿ ತದಾಹ —

ಯತ್ತ್ವಿತಿ ॥೨॥