ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಅಥಾಮೂರ್ತಂ ವಾಯುಶ್ಚಾಂತರಿಕ್ಷಂ ಚೈತದಮೃತಮೇತದ್ಯದೇತತ್ತ್ಯತ್ತಸ್ಯೈತಸ್ಯಾಮೂರ್ತಸ್ಯೈತಸ್ಯಾಮೃತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಯತ ಏತಸ್ಯ ತ್ಯಸ್ಯೈಷ ರಸೋ ಯ ಏಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ಮಂಡಲೇ ಪುರುಷಸ್ತ್ಯಸ್ಯ ಹ್ಯೇಷ ರಸ ಇತ್ಯಧಿದೈವತಮ್ ॥ ೩ ॥
ಅಥಾಮೂರ್ತಮ್ — ಅಥಾಧುನಾ ಅಮೂರ್ತಮುಚ್ಯತೇ । ವಾಯುಶ್ಚಾಂತರಿಕ್ಷಂ ಚ ಯತ್ಪರಿಶೇಷಿತಂ ಭೂತದ್ವಯಮ್ — ಏತತ್ ಅಮೃತಮ್ , ಅಮೂರ್ತತ್ವಾತ್ , ಅಸ್ಥಿತಮ್ , ಅತೋಽವಿರುಧ್ಯಮಾನಂ ಕೇನಚಿತ್ , ಅಮೃತಮ್ , ಅಮರಣಧರ್ಮಿ ; ಏತತ್ ಯತ್ ಸ್ಥಿತವಿಪರೀತಮ್ , ವ್ಯಾಪಿ, ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮ್ ; ಯಸ್ಮಾತ್ ಯತ್ ಏತತ್ ಅನ್ಯೇಭ್ಯೋಽಪ್ರವಿಭಜ್ಯಮಾನವಿಶೇಷಮ್ , ಅತಃ ತ್ಯತ್ ‘ತ್ಯತ್’ ಇತಿ ಪರೋಕ್ಷಾಭಿಧಾನಾರ್ಹಮೇವ — ಪೂರ್ವವತ್ । ತಸ್ಯೈತಸ್ಯಾಮೂರ್ತಸ್ಯ ಏತಸ್ಯಾಮೃತಸ್ಯ ಏತಸ್ಯ ಯತಃ ಏತಸ್ಯ ತ್ಯಸ್ಯ ಚತುಷ್ಟಯವಿಶೇಷಣಸ್ಯಾಮೂರ್ತಸ್ಯ ಏಷ ರಸಃ ; ಕೋಽಸೌ ? ಯ ಏಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ಮಂಡಲೇ ಪುರುಷಃ — ಕರಣಾತ್ಮಕೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಪ್ರಾಣ ಇತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ ಯಃ, ಸ ಏಷಃ ಅಮೂರ್ತಸ್ಯ ಭೂತದ್ವಯಸ್ಯ ರಸಃ ಪೂರ್ವವತ್ ಸಾರಿಷ್ಠಃ । ಏತತ್ಪುರುಷಸಾರಂ ಚಾಮೂರ್ತಂ ಭೂತದ್ವಯಮ್ — ಹೈರಣ್ಯಗರ್ಭಲಿಂಗಾರಂಭಾಯ ಹಿ ಭೂತದ್ವಯಾಭಿವ್ಯಕ್ತಿರವ್ಯಾಕೃತಾತ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ತಾದರ್ಥ್ಯಾತ್ ತತ್ಸಾರಂ ಭೂತದ್ವಯಮ್ । ತ್ಯಸ್ಯ ಹ್ಯೇಷ ರಸಃ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಯಃ ಮಂಡಲಸ್ಥಃ ಪುರುಷೋ ಮಂಡಲವನ್ನ ಗೃಹ್ಯತೇ ಸಾರಶ್ಚ ಭೂತದ್ವಯಸ್ಯ, ತಸ್ಮಾದಸ್ತಿ ಮಂಡಲಸ್ಥಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಭೂತದ್ವಯಸ್ಯ ಚ ಸಾಧರ್ಮ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧವದ್ಧೇತೂಪಾದಾನಮ್ — ತ್ಯಸ್ಯ ಹ್ಯೇಷ ರಸ ಇತಿ ॥

ಆಧಿದೈವಿಕಂ ಮೂರ್ತಮಭಿಧಾಯ ತಾದೃಗೇವಾಮೂರ್ತಂ ಪ್ರತೀಕೋಪಾದಾನಪೂರ್ವಕಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಅಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅಮೂರ್ತಮುಭಯತ್ರ ಹೇತುತ್ವೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮವಿರೋಧೇ ಹೇತುಃ ।

ಅಮೂರ್ತತ್ವಾದೀನಾಂ ಮಿಥೋ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವೋ ಹೇತುಹೇತುಮದ್ಭಾವಶ್ಚ ಯಥೇಷ್ಟಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತ್ಯಾಽಽಹ —

ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।

ಪುನರುಕ್ತಿರಪಿ ಪೂರ್ವವತ್ । ಯ ಏಷ ಇತ್ಯಾದಿ ಪ್ರತೀಕಗ್ರಹಣಂ ತಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಕರಣಾತ್ಮಕ ಇತ್ಯಾದಿ ।

ಯಥಾ ಭೂತತ್ರಯಸ್ಯ ಮಂಡಲಂ ಸಾರಿಷ್ಠಮುಕ್ತಂ ತದ್ವದಿತ್ಯಾಹ —

ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।

ಸಾರಿಷ್ಠತ್ವಮನೂದ್ಯ ಹೇತುಮಾಹ —

ಏತದಿತಿ ।

ತಾದರ್ಥ್ಯಾದ್ಭೂತದ್ವಯಸ್ಯ ಭೂತತ್ರಯೋಪಸರ್ಜನಸ್ಯ ಸ್ವಯಂಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾರಂಭಾರ್ಥತ್ವಾದಿತಿ ಯಾವತ್ । ಭೂತದ್ವಯಂ ಭೂತತ್ರಯೋಪಸರ್ಜನಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಹೇತುಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತ್ಯಸ್ಯ ಹೀತಿ ।

ಪುರುಷಶಬ್ದಾದುಪರಿಷ್ಟಾತ್ಸಶಬ್ದೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಅಮೂರ್ತತ್ವಾದಿವಿಶೇಷಣಚತುಷ್ಟಯವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಂ ಸಾಧರ್ಮ್ಯಮ್ ।

ತತ್ಫಲಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।