ಸ್ವಮತಮುಕ್ತ್ವಾ ಭರ್ತೃಪ್ರಪಂಚಮತಮಾಹ —
ರಸ ಇತಿ ।
ತ್ಯಸ್ಯ ಹೀತ್ಯಾದೀ ರಸಶಬ್ದೇನ ಭೂತದ್ವಯಕಾರಣಮುಕ್ತಂ ನ ಚ ತಚ್ಚೇತನಾದನ್ಯತ್ । ನ ಚ ಜೀವಃ, ತಥಾಽಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ನಾಪಿ ಪರಃ, ಕೌಟಸ್ಥ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಚೇತನಃ ಸೂತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ತಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೋಽಪಿ ಕಥಂ ಭೂತದ್ವಯಕಾರಣಮತ ಆಹ —
ತತ್ರೇತಿ ।
ಪರಕೀಯಪಕ್ಷಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ಕರ್ಮಣಸ್ತತ್ರಾಸಾಧಾರಾಣ್ಯಮಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಕಿಲೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯಥಾಽಽಹುಃ – ಯೋ ಹ್ಯೇತಸ್ಮಿನ್ಮಂಡಲೇ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮೈಷ ಖಲ್ವವಿದ್ಯಾಕರ್ಮಪೂರ್ವಪ್ರಜ್ಞಾಪರಿಷ್ಕೃತೋ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮತ್ವಮಾಪದ್ಯತೇ ತದೇತತ್ಕರ್ಮರೂಪಂ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಸ್ತದ್ವಾಯ್ವಂತರಿಕ್ಷಪ್ರಯೋಕ್ತೃ ಭವತೀತಿ ।
ನನು ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭದೇಹಸ್ಯ ಪಂಚಭೂತಾತ್ಮಕತ್ವಾದ್ಭೂತದ್ವಯೋತ್ಪತ್ತಾವಪೀತರಭೂತೋತ್ಪತ್ತಿಂ ವಿನಾ ಕುತೋಽಸ್ಯ ಭೋಗಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ —
ತತ್ಕರ್ಮೇತಿ ।
ವಾಯ್ವಂತರಿಕ್ಷಾಧಾರಂ ತದ್ರೂಪಪರಿಣತಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ವಾಯ್ವಂತರಿಕ್ಷಯೋರ್ಭೂತತ್ರಯೋಪಸರ್ಜನಯೋರಿತಿ ಶೇಷಃ । ಪ್ರಯೋಕ್ತಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ ।
ನಿರಾಕರೋತಿ —
ತನ್ನೇತಿ ।
ಕಥಂ ಮೂರ್ತರಸೇನ ಸಹ ಯಥೋಕ್ತಾಮೂರ್ತರಸಸ್ಯಾತುಲ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —
ಮೂರ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಮೂರ್ತಶ್ಚಾಸೌ ರಸಶ್ಚೇತ್ಯಮೂರ್ತರಸಸ್ತೇನೇತಿ ಯಾವತ್ । ಅಮೂರ್ತರಸಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವೇ ತು ರಸಯೋರ್ವೈಜಾತ್ಯಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಅಸ್ತು ತಯೋರ್ವೈಜಾತ್ಯಂ ನೇತ್ಯಾಹ —
ಯಥಾಹೀತಿ ।
ಮೂರ್ತಂ ಮರ್ತ್ಯಂ ಸ್ಥಿತಂ ಸದಿತಿ ಮೂರ್ತಸ್ಯ ಧರ್ಮಚತುಷ್ಟಯಮಮೂರ್ತಮಮೃತಂ ವ್ಯಾಪಿ ತ್ಯದಿತ್ಯಮೂರ್ತಸ್ಯ ವಿಭಜನಮಸಂಕೀರ್ಣತ್ವೇನ ಪ್ರದರ್ಶನಂ ಯಥಾ ರಸವತೋರ್ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಯೋಸ್ತುಲ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಂ ತಥಾ ರಸಯೋರಪಿ ತಯೋಸ್ತುಲ್ಯೇನೈವ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಪ್ರದರ್ಶನಮುಚಿತಂ ನತ್ವಮೂರ್ತರಸಶ್ಚೇತನೋ ಮೂರ್ತರಸಸ್ತ್ವಚೇತನ ಇತಿ ಯುಕ್ತೋ ವಿಭಾಗೋಽರ್ಧಜರತೀಯಸ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ —
ತಥೇತಿ ।
ಅರ್ಧವೈಶಸಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಶಂಕತೇ —
ಮೂರ್ತರಸೇಽಪೀತಿ ।
ಅಮೂರ್ತರಸವನ್ಮೂರ್ತರಸಶಬ್ದೇನಾಪಿ ಚೇತನಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಂಡಲಾಪನ್ನಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯೇತದ್ದೂಷಯತಿ —
ಅತ್ಯಲ್ಪಮಿತಿ ।
ಮಂಡಲಸ್ಯ ಚೇತನಕಾರ್ಯತಯಾ ಚೇತನತ್ವೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ತತ್ಕಾರ್ಯತಯಾ ತನ್ಮಾತ್ರತ್ವಾದ್ರಸಯೋಶ್ಚೇತನತೇತಿ ವಿಶೇಷಣಾನರ್ಥಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಂಡಲಾಧಾರಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವಂ ಪುರುಷಶಬ್ದಶ್ರುತಿವಶಾದೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ ಶಂಕತೇ —
ಪುರುಷಶಬ್ದ ಇತಿ ।
ಅನುಪಪತ್ತಿಂ ಪರಿಹರತಿ —
ನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತದೇವ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —
ನ ವಾ ಇತಿ ।
ಇತ್ಥಂ ವಿಭಕ್ತಾಃ ಸಂತೋ ನೈವ ಶಕ್ಷ್ಯಾಮೋ ವ್ಯವಹಾರಂ ಪ್ರಜನಯಿತುಮಿತ್ಯಾಲೋಚ್ಯ ತ್ವಕ್ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಜಿಹ್ವಾಘ್ರಾಣವಾಙ್ಮನೋರೂಪಾನಿಮಾನ್ಸಪ್ತ ಪುರುಷಾನೇಕಂ ಪುರುಷಂ ಸಂಹತಂ ಲಿಂಗಂ ಕರವಾಮೇತಿ ಚ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯಾಮೀ ಪ್ರಾಣಾಃ ಸಪ್ತ ಪುರುಷಾನುಕ್ತಾನೇಕಂ ಪುರುಷಂ ಲಿಂಗಾತ್ಮಾನಂ ಕೃತವಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಲೌಕಿಕಮಪಿ ದರ್ಶನಂ ಸಂಗೃಹ್ಯತೇ । ಶ್ರುತ್ಯಂತರಂ ತೈತ್ತಿರೀಯಕಮ್ । ಪುರುಷಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ ಸ ವಾ ಏಷ ಪುರುಷೋಽನ್ನರಸಮಯ ಇತ್ಯಾದಿಃ ।
ಪರಕೀಯಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಪ್ರಕೃತಂ ಶ್ರುತಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮನುವರ್ತಯತಿ —
ಇತ್ಯಧಿದೈವತಮಿತಿ ॥೩॥