బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ద్వితీయోఽధ్యాయఃతృతీయం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
అథామూర్తం వాయుశ్చాన్తరిక్షం చైతదమృతమేతద్యదేతత్త్యత్తస్యైతస్యామూర్తస్యైతస్యామృతస్యైతస్య యత ఎతస్య త్యస్యైష రసో య ఎష ఎతస్మిన్మణ్డలే పురుషస్త్యస్య హ్యేష రస ఇత్యధిదైవతమ్ ॥ ౩ ॥
అథామూర్తమ్ — అథాధునా అమూర్తముచ్యతే । వాయుశ్చాన్తరిక్షం చ యత్పరిశేషితం భూతద్వయమ్ — ఎతత్ అమృతమ్ , అమూర్తత్వాత్ , అస్థితమ్ , అతోఽవిరుధ్యమానం కేనచిత్ , అమృతమ్ , అమరణధర్మి ; ఎతత్ యత్ స్థితవిపరీతమ్ , వ్యాపి, అపరిచ్ఛిన్నమ్ ; యస్మాత్ యత్ ఎతత్ అన్యేభ్యోఽప్రవిభజ్యమానవిశేషమ్ , అతః త్యత్ ‘త్యత్’ ఇతి పరోక్షాభిధానార్హమేవ — పూర్వవత్ । తస్యైతస్యామూర్తస్య ఎతస్యామృతస్య ఎతస్య యతః ఎతస్య త్యస్య చతుష్టయవిశేషణస్యామూర్తస్య ఎష రసః ; కోఽసౌ ? య ఎష ఎతస్మిన్మణ్డలే పురుషః — కరణాత్మకో హిరణ్యగర్భః ప్రాణ ఇత్యభిధీయతే యః, స ఎషః అమూర్తస్య భూతద్వయస్య రసః పూర్వవత్ సారిష్ఠః । ఎతత్పురుషసారం చామూర్తం భూతద్వయమ్ — హైరణ్యగర్భలిఙ్గారమ్భాయ హి భూతద్వయాభివ్యక్తిరవ్యాకృతాత్ ; తస్మాత్ తాదర్థ్యాత్ తత్సారం భూతద్వయమ్ । త్యస్య హ్యేష రసః — యస్మాత్ యః మణ్డలస్థః పురుషో మణ్డలవన్న గృహ్యతే సారశ్చ భూతద్వయస్య, తస్మాదస్తి మణ్డలస్థస్య పురుషస్య భూతద్వయస్య చ సాధర్మ్యమ్ । తస్మాత్ యుక్తం ప్రసిద్ధవద్ధేతూపాదానమ్ — త్యస్య హ్యేష రస ఇతి ॥

ఆధిదైవికం మూర్తమభిధాయ తాదృగేవామూర్తం ప్రతీకోపాదానపూర్వకం స్ఫుటయతి —

అథేత్యాదినా ।

అమూర్తముభయత్ర హేతుత్వేన సంబధ్యతే । అపరిచ్ఛిన్నత్వమవిరోధే హేతుః ।

అమూర్తత్వాదీనాం మిథో విశేషణవిశేష్యభావో హేతుహేతుమద్భావశ్చ యథేష్టం ద్రష్టవ్య ఇత్యాఽఽహ —

పూర్వవదితి ।

పునరుక్తిరపి పూర్వవత్ । య ఎష ఇత్యాది ప్రతీకగ్రహణం తస్య వ్యాఖ్యానం కరణాత్మక ఇత్యాది ।

యథా భూతత్రయస్య మణ్డలం సారిష్ఠముక్తం తద్వదిత్యాహ —

పూర్వవదితి ।

సారిష్ఠత్వమనూద్య హేతుమాహ —

ఎతదితి ।

తాదర్థ్యాద్భూతద్వయస్య భూతత్రయోపసర్జనస్య స్వయమ్ప్రధానస్య హిరణ్యగర్భారమ్భార్థత్వాదితి యావత్ । భూతద్వయం భూతత్రయోపసర్జనమితి శేషః ।

హేతుమవతార్య వ్యాచష్టే —

త్యస్య హీతి ।

పురుషశబ్దాదుపరిష్టాత్సశబ్దో ద్రష్టవ్యః । అమూర్తత్వాదివిశేషణచతుష్టయవైశిష్ట్యం సాధర్మ్యమ్ ।

తత్ఫలమాహ —

తస్మాదితి ।