స్వమతముక్త్వా భర్తృప్రపఞ్చమతమాహ —

రస ఇతి ।

త్యస్య హీత్యాదీ రసశబ్దేన భూతద్వయకారణముక్తం న చ తచ్చేతనాదన్యత్ । న చ జీవః, తథాఽసామర్థ్యాత్ । నాపి పరః, కౌటస్థ్యాత్ । తస్మాచ్చేతనః సూత్రక్షేత్రజ్ఞస్తథేత్యర్థః ।

సోఽపి కథం భూతద్వయకారణమత ఆహ —

తత్రేతి ।

పరకీయపక్షః సప్తమ్యర్థః । తత్కర్మణస్తత్రాసాధారాణ్యమసంప్రతిపన్నమిత్యభిప్రేత్య కిలేత్యుక్తమ్ । యథాఽఽహుః – యో హ్యేతస్మిన్మణ్డలే విజ్ఞానాత్మైష ఖల్వవిద్యాకర్మపూర్వప్రజ్ఞాపరిష్కృతో విజ్ఞానాత్మత్వమాపద్యతే తదేతత్కర్మరూపం విజ్ఞానాత్మనస్తద్వాయ్వన్తరిక్షప్రయోక్తృ భవతీతి ।

నను హిరణ్యగర్భదేహస్య పఞ్చభూతాత్మకత్వాద్భూతద్వయోత్పత్తావపీతరభూతోత్పత్తిం వినా కుతోఽస్య భోగః సిధ్యతీత్యత ఆహ —

తత్కర్మేతి ।

వాయ్వన్తరిక్షాధారం తద్రూపపరిణతమితి యావత్ । వాయ్వన్తరిక్షయోర్భూతత్రయోపసర్జనయోరితి శేషః । ప్రయోక్తా హిరణ్యగర్భవిజ్ఞానాత్మా ।

నిరాకరోతి —

తన్నేతి ।

కథం మూర్తరసేన సహ యథోక్తామూర్తరసస్యాతుల్యతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

మూర్తస్యేతి ।

అమూర్తశ్చాసౌ రసశ్చేత్యమూర్తరసస్తేనేతి యావత్ । అమూర్తరసస్య చేతనత్వే తు రసయోర్వైజాత్యం స్యాదితి భావః ।

అస్తు తయోర్వైజాత్యం నేత్యాహ —

యథాహీతి ।

మూర్తం మర్త్యం స్థితం సదితి మూర్తస్య ధర్మచతుష్టయమమూర్తమమృతం వ్యాపి త్యదిత్యమూర్తస్య విభజనమసంకీర్ణత్వేన ప్రదర్శనం యథా రసవతోర్మూర్తామూర్తయోస్తుల్యత్వముక్తం తథా రసయోరపి తయోస్తుల్యేనైవ ప్రకారేణ ప్రదర్శనముచితం నత్వమూర్తరసశ్చేతనో మూర్తరసస్త్వచేతన ఇతి యుక్తో విభాగోఽర్ధజరతీయస్యాప్రామాణికత్వాదిత్యాహ —

తథేతి ।

అర్ధవైశసం పరిహర్తుం శఙ్కతే —

మూర్తరసేఽపీతి ।

అమూర్తరసవన్మూర్తరసశబ్దేనాపి చేతనస్యైవ బ్రహ్మణో మణ్డలాపన్నస్య గ్రహణమిత్యేతద్దూషయతి —

అత్యల్పమితి ।

మణ్డలస్య చేతనకార్యతయా చేతనత్వే సర్వస్య తత్కార్యతయా తన్మాత్రత్వాద్రసయోశ్చేతనతేతి విశేషణానర్థక్యమిత్యర్థః ।

మణ్డలాధారస్య చేతనత్వం పురుషశబ్దశ్రుతివశాదేష్టవ్యమితి శఙ్కతే —

పురుషశబ్ద ఇతి ।

అనుపపత్తిం పరిహరతి —

నేత్యాదినా ।

తదేవ వ్యాకరోతి —

న వా ఇతి ।

ఇత్థం విభక్తాః సన్తో నైవ శక్ష్యామో వ్యవహారం ప్రజనయితుమిత్యాలోచ్య త్వక్చక్షుఃశ్రోత్రజిహ్వాఘ్రాణవాఙ్మనోరూపానిమాన్సప్త పురుషానేకం పురుషం సంహతం లిఙ్గం కరవామేతి చ నిశ్చిత్యామీ ప్రాణాః సప్త పురుషానుక్తానేకం పురుషం లిఙ్గాత్మానం కృతవన్త ఇత్యర్థః । ఆదిశబ్దేన లౌకికమపి దర్శనం సంగృహ్యతే । శ్రుత్యన్తరం తైత్తిరీయకమ్ । పురుషశబ్దప్రయోగః స వా ఎష పురుషోఽన్నరసమయ ఇత్యాదిః ।

పరకీయం వ్యాఖ్యానం ప్రత్యాఖ్యాయ ప్రకృతం శ్రుతివ్యాఖ్యానమనువర్తయతి —

ఇత్యధిదైవతమితి ॥౩॥