ப்³ருஹதா³ரண்யகோபநிஷத்³பா⁴ஷ்யம்
த்³விதீயோ(அ)த்⁴யாய:த்ருதீயம் ப்³ராஹ்மணம்
பூர்வப்ருஷ்ட²ம்      உத்தரப்ருஷ்ட²ம்
ஆநந்த³கி³ரிடீகா (ப்³ருஹதா³ரண்யக)
 
அதா²மூர்தம் வாயுஶ்சாந்தரிக்ஷம் சைதத³ம்ருதமேதத்³யதே³தத்த்யத்தஸ்யைதஸ்யாமூர்தஸ்யைதஸ்யாம்ருதஸ்யைதஸ்ய யத ஏதஸ்ய த்யஸ்யைஷ ரஸோ ய ஏஷ ஏதஸ்மிந்மண்ட³லே புருஷஸ்த்யஸ்ய ஹ்யேஷ ரஸ இத்யதி⁴தை³வதம் ॥ 3 ॥
ரஸ: காரணம் ஹிரண்யக³ர்ப⁴விஜ்ஞாநாத்மா சேதந இதி கேசித் ; தத்ர ச கில ஹிரண்யக³ர்ப⁴விஜ்ஞாநாத்மந: கர்ம வாய்வந்தரிக்ஷயோ: ப்ரயோக்த்ரு ; தத்கர்ம வாய்வந்தரிக்ஷாதா⁴ரம் ஸத் அந்யேஷாம் பூ⁴தாநாம் ப்ரயோக்த்ரு ப⁴வதி ; தேந ஸ்வகர்மணா வாய்வந்தரிக்ஷயோ: ப்ரயோக்தேதி தயோ: ரஸ: காரணமுச்யத இதி । தந்ந மூர்தரஸேந அதுல்யத்வாத் ; மூர்தஸ்ய து பூ⁴தத்ரயஸ்ய ரஸோ மூர்தமேவ மண்ட³லம் த்³ருஷ்டம் பூ⁴தத்ரயஸமாநஜாதீயம் ; ந சேதந: ; ததா² அமூர்தயோரபி பூ⁴தயோ: தத்ஸமாநஜாதீயேநைவ அமூர்தரஸேந யுக்தம் ப⁴விதும் , வாக்யப்ரவ்ருத்தேஸ்துல்யத்வாத் ; யதா² ஹி மூர்தாமூர்தே சதுஷ்டயத⁴ர்மவதீ விப⁴ஜ்யேதே, ததா² ரஸரஸவதோரபி மூர்தாமூர்தயோ: துல்யேநைவ ந்யாயேந யுக்தோ விபா⁴க³: ; ந த்வர்த⁴வைஶஸம் । மூர்தரஸே(அ)பி மண்ட³லோபாதி⁴ஶ்சேதநோ விவக்ஷ்யத இதி சேத் — அத்யல்பமித³முச்யதே, ஸர்வத்ரைவ து மூர்தாமூர்தயோ: ப்³ரஹ்மரூபேண விவக்ஷிதத்வாத் । புருஷஶப்³த³: அசேதநே(அ)நுபபந்ந இதி சேத் , ந, பக்ஷபுச்சா²தி³விஶிஷ்டஸ்யைவ லிங்க³ஸ்ய புருஷஶப்³த³த³ர்ஶநாத் , ‘ந வா இத்த²ம் ஸந்த: ஶக்ஷ்யாம: ப்ரஜா: ப்ரஜநயிதுமிமாந்ஸப்த புருஷாநேகம் புருஷம் கரவாமேதி த ஏதாந்ஸப்த புருஷாநேகம் புருஷமகுர்வந்’ (ஶத. ப்³ரா. 6 । 1 । 1 । 3) இத்யாதௌ³ அந்நரஸமயாதி³ஷு ச ஶ்ருத்யந்தரே புருஷஶப்³த³ப்ரயோகா³த் । இத்யதி⁴தை³வதமிதி உக்தோபஸம்ஹார: அத்⁴யாத்மவிபா⁴கோ³க்த்யர்த²: ॥

ஸ்வமதமுக்த்வா ப⁴ர்த்ருப்ரபஞ்சமதமாஹ —

ரஸ இதி ।

த்யஸ்ய ஹீத்யாதீ³ ரஸஶப்³தே³ந பூ⁴தத்³வயகாரணமுக்தம் ந ச தச்சேதநாத³ந்யத் । ந ச ஜீவ:, ததா²(அ)ஸாமர்த்²யாத் । நாபி பர:, கௌடஸ்த்²யாத் । தஸ்மாச்சேதந: ஸூத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ததே²த்யர்த²: ।

ஸோ(அ)பி கத²ம் பூ⁴தத்³வயகாரணமத ஆஹ —

தத்ரேதி ।

பரகீயபக்ஷ: ஸப்தம்யர்த²: । தத்கர்மணஸ்தத்ராஸாதா⁴ராண்யமஸம்ப்ரதிபந்நமித்யபி⁴ப்ரேத்ய கிலேத்யுக்தம் । யதா²(அ)(அ)ஹு: – யோ ஹ்யேதஸ்மிந்மண்ட³லே விஜ்ஞாநாத்மைஷ க²ல்வவித்³யாகர்மபூர்வப்ரஜ்ஞாபரிஷ்க்ருதோ விஜ்ஞாநாத்மத்வமாபத்³யதே ததே³தத்கர்மரூபம் விஜ்ஞாநாத்மநஸ்தத்³வாய்வந்தரிக்ஷப்ரயோக்த்ரு ப⁴வதீதி ।

நநு ஹிரண்யக³ர்ப⁴தே³ஹஸ்ய பஞ்சபூ⁴தாத்மகத்வாத்³பூ⁴தத்³வயோத்பத்தாவபீதரபூ⁴தோத்பத்திம் விநா குதோ(அ)ஸ்ய போ⁴க³: ஸித்⁴யதீத்யத ஆஹ —

தத்கர்மேதி ।

வாய்வந்தரிக்ஷாதா⁴ரம் தத்³ரூபபரிணதமிதி யாவத் । வாய்வந்தரிக்ஷயோர்பூ⁴தத்ரயோபஸர்ஜநயோரிதி ஶேஷ: । ப்ரயோக்தா ஹிரண்யக³ர்ப⁴விஜ்ஞாநாத்மா ।

நிராகரோதி —

தந்நேதி ।

கத²ம் மூர்தரஸேந ஸஹ யதோ²க்தாமூர்தரஸஸ்யாதுல்யதேத்யாஶங்க்யா(அ)(அ)ஹ —

மூர்தஸ்யேதி ।

அமூர்தஶ்சாஸௌ ரஸஶ்சேத்யமூர்தரஸஸ்தேநேதி யாவத் । அமூர்தரஸஸ்ய சேதநத்வே து ரஸயோர்வைஜாத்யம் ஸ்யாதி³தி பா⁴வ: ।

அஸ்து தயோர்வைஜாத்யம் நேத்யாஹ —

யதா²ஹீதி ।

மூர்தம் மர்த்யம் ஸ்தி²தம் ஸதி³தி மூர்தஸ்ய த⁴ர்மசதுஷ்டயமமூர்தமம்ருதம் வ்யாபி த்யதி³த்யமூர்தஸ்ய விப⁴ஜநமஸம்கீர்ணத்வேந ப்ரத³ர்ஶநம் யதா² ரஸவதோர்மூர்தாமூர்தயோஸ்துல்யத்வமுக்தம் ததா² ரஸயோரபி தயோஸ்துல்யேநைவ ப்ரகாரேண ப்ரத³ர்ஶநமுசிதம் நத்வமூர்தரஸஶ்சேதநோ மூர்தரஸஸ்த்வசேதந இதி யுக்தோ விபா⁴கோ³(அ)ர்த⁴ஜரதீயஸ்யாப்ராமாணிகத்வாதி³த்யாஹ —

ததே²தி ।

அர்த⁴வைஶஸம் பரிஹர்தும் ஶங்கதே —

மூர்தரஸே(அ)பீதி ।

அமூர்தரஸவந்மூர்தரஸஶப்³தே³நாபி சேதநஸ்யைவ ப்³ரஹ்மணோ மண்ட³லாபந்நஸ்ய க்³ரஹணமித்யேதத்³தூ³ஷயதி —

அத்யல்பமிதி ।

மண்ட³லஸ்ய சேதநகார்யதயா சேதநத்வே ஸர்வஸ்ய தத்கார்யதயா தந்மாத்ரத்வாத்³ரஸயோஶ்சேதநதேதி விஶேஷணாநர்த²க்யமித்யர்த²: ।

மண்ட³லாதா⁴ரஸ்ய சேதநத்வம் புருஷஶப்³த³ஶ்ருதிவஶாதே³ஷ்டவ்யமிதி ஶங்கதே —

புருஷஶப்³த³ இதி ।

அநுபபத்திம் பரிஹரதி —

நேத்யாதி³நா ।

ததே³வ வ்யாகரோதி —

ந வா இதி ।

இத்த²ம் விப⁴க்தா: ஸந்தோ நைவ ஶக்ஷ்யாமோ வ்யவஹாரம் ப்ரஜநயிதுமித்யாலோச்ய த்வக்சக்ஷு:ஶ்ரோத்ரஜிஹ்வாக்⁴ராணவாங்மநோரூபாநிமாந்ஸப்த புருஷாநேகம் புருஷம் ஸம்ஹதம் லிங்க³ம் கரவாமேதி ச நிஶ்சித்யாமீ ப்ராணா: ஸப்த புருஷாநுக்தாநேகம் புருஷம் லிங்கா³த்மாநம் க்ருதவந்த இத்யர்த²: । ஆதி³ஶப்³தே³ந லௌகிகமபி த³ர்ஶநம் ஸம்க்³ருஹ்யதே । ஶ்ருத்யந்தரம் தைத்திரீயகம் । புருஷஶப்³த³ப்ரயோக³: ஸ வா ஏஷ புருஷோ(அ)ந்நரஸமய இத்யாதி³: ।

பரகீயம் வ்யாக்²யாநம் ப்ரத்யாக்²யாய ப்ரக்ருதம் ஶ்ருதிவ்யாக்²யாநமநுவர்தயதி —

இத்யதி⁴தை³வதமிதி ॥3॥