ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ತಸ್ಯ ಹೈತಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ರೂಪಮ್ । ಯಥಾ ಮಾಹಾರಜನಂ ವಾಸೋ ಯಥಾ ಪಾಂಡ್ವಾವಿಕಂ ಯಥೇಂದ್ರಗೋಪೋ ಯಥಾಗ್ನ್ಯರ್ಚಿರ್ಯಥಾ ಪುಂಡರೀಕಂ ಯಥಾ ಸಕೃದ್ವಿದ್ಯುತ್ತಂ ಸಕೃದ್ವಿದ್ಯುತ್ತೇವ ಹ ವಾ ಅಸ್ಯ ಶ್ರೀರ್ಭವತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದಾಥಾತ ಆದೇಶೋ ನೇತಿ ನೇತಿ ನ ಹ್ಯೇತಸ್ಮಾದಿತಿ ನೇತ್ಯನ್ಯತ್ಪರಮಸ್ತ್ಯಥ ನಾಮಧೇಯಂ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಸತ್ಯಂ ತೇಷಾಮೇಷ ಸತ್ಯಮ್ ॥ ೬ ॥
ನನು ಕಥಮ್ ಆಭ್ಯಾಂ ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ ಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಂ ನಿರ್ದಿದಿಕ್ಷಿತಮಿತಿ, ಉಚ್ಯತೇ — ಸರ್ವೋಪಾಧಿವಿಶೇಷಾಪೋಹೇನ । ಯಸ್ಮಿನ್ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷೋಽಸ್ತಿ — ನಾಮ ವಾ ರೂಪಂ ವಾ ಕರ್ಮ ವಾ ಭೇದೋ ವಾ ಜಾತಿರ್ವಾ ಗುಣೋ ವಾ ; ತದ್ದ್ವಾರೇಣ ಹಿ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಭವತಿ ; ನ ಚೈಷಾಂ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಸ್ತಿ ; ಅತೋ ನ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಂ ಶಕ್ಯತೇ — ಇದಂ ತದಿತಿ — ಗೌರಸೌ ಸ್ಪಂದತೇ ಶುಕ್ಲೋ ವಿಷಾಣೀತಿ ಯಥಾ ಲೋಕೇ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ, ತಥಾ ; ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತನಾಮರೂಪಕರ್ಮದ್ವಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ‘ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ (ಬೃ. ಉ. ೩ । ೯ । ೨೮) ‘ವಿಜ್ಞಾನಘನ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೧೨) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಶಬ್ದೈಃ । ಯದಾ ಪುನಃ ಸ್ವರೂಪಮೇವ ನಿರ್ದಿದಿಕ್ಷಿತಂ ಭವತಿ ನಿರಸ್ತಸರ್ವೋಪಾಧಿವಿಶೇಷಮ್ , ತದಾ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಕೇನಚಿದಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಮ್ ; ತದಾ ಅಯಮೇವಾಭ್ಯುಪಾಯಃ — ಯದುತ ಪ್ರಾಪ್ತನಿರ್ದೇಶಪ್ರತಿಷೇಧದ್ವಾರೇಣ ‘ನೇತಿ ನೇತಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೩ । ೬) ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶಃ ॥

ಯಥೋಕ್ತಾದೇಶಸ್ಯಾಭಾವಪರ್ಯವಸಾಯಿತ್ವಂ ಮನ್ವಾನಃ ಶಂಕತೇ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ನಿರವಧಿಕನಿಷೇಧಾಸಿದ್ಧೇಸ್ತದವಧಿತ್ವೇನ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಮಿಷ್ಟಮಿತಿ ಪರಿಹರತಿ —

ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಧಿಮುಖೇನ ನಿರ್ದೇಶೇ ಸಂಭಾವ್ಯಮಾನೇ ಕಿಮಿತಿ ನಿಷೇಧಮುಖೇನ ತನ್ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।

ತದ್ವಿಧಿಮುಖೇನ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಮಶಕ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ನಾಮರೂಪಾದ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತದ್ದ್ವಾರೇಣೇತಿ ।

ಜಾತ್ಯಾದೀನಾನ್ಯತಮಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ಸಂಭವತ್ತದ್ದ್ವಾರಾ ತತ್ರ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಚೇನ್ನೇತ್ಯಾಹ —

ನ ಚೇತಿ ।

ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತೇನ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ಗೌರಿತಿ ।

ತಥಾ ಜಾತ್ಯಾದ್ಯಭಾವಾನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿರಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಕ್ವಚಿದ್ವಿಧಿಮುಖೇನ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದಿಶ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಅಧ್ಯಾರೋಪಿತೇತಿ ।

ವಿಜ್ಞಾನಾನಂದಾದಿವಾಕ್ಯೇಷು ಶಬಲೇ ಗೃಹೀತಶಕ್ತಿಭಿಃ ಶಬ್ದೈರ್ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ನನು ಲಕ್ಷಣಾಮುಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಿಮಿತಿ ನ ವಿವಕ್ಷ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಯದಾ ಪುನರಿತಿ ।

ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಂ ಲಕ್ಷಣಾಮುಪೇಕ್ಷ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ವಕ್ತುಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತತ್ರ ಶಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾನಾಂ ಜಾತ್ಯಾದೀನಾಮಭಾವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಿಧಿಮುಖೇನ ನಿರ್ದೇಶಾಸಂಭವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ತದೇತಿ ।

ಪ್ರಾಪ್ತೋ ನಿರ್ದೇಶೋ ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಮುಖೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।