ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃತೃತೀಯಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ತಸ್ಯ ಹೈತಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ರೂಪಮ್ । ಯಥಾ ಮಾಹಾರಜನಂ ವಾಸೋ ಯಥಾ ಪಾಂಡ್ವಾವಿಕಂ ಯಥೇಂದ್ರಗೋಪೋ ಯಥಾಗ್ನ್ಯರ್ಚಿರ್ಯಥಾ ಪುಂಡರೀಕಂ ಯಥಾ ಸಕೃದ್ವಿದ್ಯುತ್ತಂ ಸಕೃದ್ವಿದ್ಯುತ್ತೇವ ಹ ವಾ ಅಸ್ಯ ಶ್ರೀರ್ಭವತಿ ಯ ಏವಂ ವೇದಾಥಾತ ಆದೇಶೋ ನೇತಿ ನೇತಿ ನ ಹ್ಯೇತಸ್ಮಾದಿತಿ ನೇತ್ಯನ್ಯತ್ಪರಮಸ್ತ್ಯಥ ನಾಮಧೇಯಂ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಸತ್ಯಂ ತೇಷಾಮೇಷ ಸತ್ಯಮ್ ॥ ೬ ॥
ಇದಂ ಚ ನಕಾರದ್ವಯಂ ವೀಪ್ಸಾವ್ಯಾಪ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ ; ಯದ್ಯತ್ಪ್ರಾಪ್ತಂ ತತ್ತತ್ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ ; ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಅನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಶಂಕಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಹೃತಾ ಭವತಿ ; ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ನಕಾರದ್ವಯೇನ ಪ್ರಕೃತದ್ವಯಪ್ರತಿಷೇಧೇ, ಯದನ್ಯತ್ ಪ್ರಕೃತಾತ್ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧದ್ವಯಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮ, ತನ್ನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ , ಕೀದೃಶಂ ನು ಖಲು — ಇತ್ಯಾಶಂಕಾ ನ ನಿವರ್ತಿಷ್ಯತೇ ; ತಥಾ ಚ ಅನರ್ಥಕಶ್ಚ ಸ ನಿರ್ದೇಶಃ, ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿವಿದಿಷಾಯಾ ಅನಿವರ್ತಕತ್ವಾತ್ ; ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಪಯಿಷ್ಯಾಮಿ’ ಇತಿ ಚ ವಾಕ್ಯಮ್ ಅಪರಿಸಮಾಪ್ತಾರ್ಥಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದಾ ತು ಸರ್ವದಿಕ್ಕಾಲಾದಿವಿವಿದಿಷಾ ನಿವರ್ತಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ ಸರ್ವೋಪಾಧಿನಿರಾಕರಣದ್ವಾರೇಣ, ತದಾ ಸೈಂಧವಘನವತ್ ಏಕರಸಂ ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನಮ್ ಅನಂತರಮಬಾಹ್ಯಂ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಮ್ ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅಸ್ಮೀತಿ ಸರ್ವತೋ ನಿವರ್ತತೇ ವಿವಿದಿಷಾ, ಆತ್ಮನ್ಯೇವಾವಸ್ಥಿತಾ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ವೀಪ್ಸಾರ್ಥಂ ನೇತಿ ನೇತೀತಿ ನಕಾರದ್ವಯಮ್ । ನನು ಮಹತಾ ಯತ್ನೇನ ಪರಿಕರಬಂಧಂ ಕೃತ್ವಾ ಕಿಂ ಯುಕ್ತಮ್ ಏವಂ ನಿರ್ದೇಷ್ಟುಂ ಬ್ರಹ್ಮ ? ಬಾಢಮ್ ; ಕಸ್ಮಾತ್ ? ನ ಹಿ — ಯಸ್ಮಾತ್ , ‘ಇತಿ ನ, ಇತಿ ನ’ ಇತ್ಯೇತಸ್ಮಾತ್ — ಇತೀತಿ ವ್ಯಾಪ್ತವ್ಯಪ್ರಕಾರಾ ನಕಾರದ್ವಯವಿಷಯಾ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತೇ, ಯಥಾ ಗ್ರಾಮೋ ಗ್ರಾಮೋ ರಮಣೀಯ ಇತಿ — ಅನ್ಯತ್ಪರಂ ನಿರ್ದೇಶನಂ ನಾಸ್ತಿ ; ತಸ್ಮಾದಯಮೇವ ನಿರ್ದೇಶೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಯದುಕ್ತಮ್ — ‘ತಸ್ಯೋಪನಿಷತ್ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಮ್’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೨೦) ಇತಿ, ಏವಂಪ್ರಕಾರೇಣ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಂ ತತ್ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ; ಅತೋ ಯುಕ್ತಮುಕ್ತಂ ನಾಮಧೇಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ, ನಾಮೈವ ನಾಮಧೇಯಮ್ ; ಕಿಂ ತತ್ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಸತ್ಯಂ ತೇಷಾಮೇಷ ಸತ್ಯಮಿತಿ ॥

ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ದಿದಿಕ್ಷಿತಂ ಚೇದೇಕೇನೈವ ನಞಾಽಲಂ ಕೃತಂ ದ್ವಿತೀಯೇನೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಇದಂಚೇತಿ ।

ವೀಪ್ಸಾಯಾ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ ಸರ್ವವಿಷಯಸಂಗ್ರಹಸ್ತದರ್ಥಂ ನಕಾರದ್ವಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮೇವ ವ್ಯನಕ್ತಿ —

ಯದ್ಯದಿತಿ ।

ವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಸರ್ವಂ ನ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸತ್ಯವಿಷಯಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇಕತ್ವೇ ಶಾಸ್ತ್ರಪರ್ಯವಸಾನಾನ್ನೈರಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯಂ ಶ್ರೋತುಃ ಸಿಧ್ಯತೀತ್ಯಾಹ —

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಇತಿಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಾತ್ಪ್ರಕೃತಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಾದೇರನ್ಯತ್ವೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಕಾರಪರ್ಯವಸಾನಂ ಕಿಮಿತಿ ನೇಷ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಅನ್ಯಥೇತಿ ।

ಆಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯಭಾವೇ ದೋಷಮಾಹ —

ತಥಾ ಚೇತಿ ।

ಅನರ್ಥಕಶ್ಚೇತಿ ಚಕಾರೇಣ ಸಮುಚ್ಚಿತಂ ದೋಷಾಂತರಮಾಹ —

ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।

ಉಕ್ತಮರ್ಥಮನ್ವಯಮುಖೇನ ಸಮರ್ಥಯತೇ —

ಯದಾ ತ್ವಿತಿ ।

ಸರ್ವೋಪಾಧಿನಿರಾಸೇನ ತತ್ರ ತತ್ರ ವಿಷಯವೇದನೇಚ್ಛಾ ಯದಾ ನಿವರ್ತಿತಾ ತದಾ ಯಥೋಕ್ತಂ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮಾಹಮಿತಿ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯಾಽಽಕಾಂಕ್ಷಾ ಸರ್ವತೋ ವ್ಯಾವರ್ತತೇ । ತೇನ ನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ಸಾರ್ಥಕತ್ವಂ ಯದಾ ಚೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಽಽತ್ಮೇತ್ಯೇವ ಪ್ರಜ್ಞಾಽಽವಸ್ಥಿತಾ ಭವತಿ ತದಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವಾಕ್ಯಮಪಿ ಪರಿಸಮಾಪ್ತಾರ್ಥಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ವೀಪ್ಸಾಪಕ್ಷಮುಪಸಂಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಆದೇಶಸ್ಯ ಪ್ರಕ್ರಮಾನನುಗುಣತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾನಂತರವಾಕ್ಯೇನ ಪರಿಹರತಿ —

ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ನ ಹೀತಿ ಪ್ರತೀಕೋಪಾದಾನಮ್ । ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯಸ್ಯ ಹಿಶಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯನೇನ ಸಂಬಂಧಃ । ವ್ಯಾಪ್ತವ್ಯಾಃ ಸಂಗ್ರಾಹ್ಯಾ ವಿಷಯೀಕರ್ತವ್ಯಾ ಯೇ ಪ್ರಕಾರಾಸ್ತೇ ನಕಾರದ್ವಯಸ್ಯ ವಿಷಯಾಃ ಸಂತೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯಂತ ಇತಿ ನೇತಿ ನೇತ್ಯಸ್ಮಾದಿತ್ಯನೇನ ಭಾಗೇನೇತಿ ಯೋಜನಾ ।

ಇತಿಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಪ್ತವ್ಯಸರ್ವಪ್ರಕಾರಸಂಗ್ರಹೇ ದೃಷ್ಟಾಂತಮಾಹ —

ಯಥೇತಿ ।

ಗ್ರಾಮೋ ಗ್ರಾಮೋ ರಮಣೀಯ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ರಾಜ್ಯನಿವಿಷ್ಟರಮಣೀಯಸರ್ವಗ್ರಾಮಸಂಗ್ರಹವತ್ಪ್ರಕೃತೇಽಪೀತಿಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ವಿಷಯಭೂತಸರ್ವಪ್ರಕಾರಸಂಗ್ರಹೇ ನಕಾರಾಭ್ಯಾಂ ತನ್ನಿಷೇಧಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯಥೋಕ್ತಾನ್ನಿಷೇಧರೂಪಾನ್ನಿರ್ದೇಶಾದನ್ಯನಿರ್ದೇಶನಂ ಯಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಪರಮಸ್ತಿ ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯುಪಸಂಹಾರಃ ಅಥೇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಕೃತೋಪಸಂಹಾರತ್ವೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಯದುಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೬॥