సంబన్ధాభిధిత్సయా వృత్తం కీర్తయతి —
ఆత్మేత్యేవేతి ।
కిమిత్యాత్మతత్త్వమేవ జ్ఞాతవ్యం తత్రాఽఽహ —
తదేవేతి ।
ఇత్థం సూత్రితస్య విద్యావిషయస్య వాక్యస్య వ్యాఖ్యానమేవ విషయస్తత్ర విద్యా సాధనం సాధ్యా ముక్తిరితి సంబన్ధో ముక్తిశ్చ ఫలమిత్యేతే తదాత్మానమిత్యాదినా దర్శితే ఇత్యాహ —
ఇత్యుపన్యస్తస్యేతి ।
విద్యావిషయముక్తం నిగమయతి —
ఎవమితి ।
ఉక్తమర్థాన్తరం స్మారయతి —
అవిద్యాయాశ్చేతి ।
అన్యోఽసావిత్యాద్యారభ్యావిద్యాయా విషయశ్చ సంసార ఉపసంహృతస్త్రయమిత్యాదినేతి సంబన్ధః సంసారమేవ విశినష్టి —
చాతుర్వర్ణ్యేతి ।
చాతుర్వర్ణ్యం చాతురాశ్రమ్యమితి ప్రవిభాగాదినిమిత్తం యస్య పాఙ్క్తస్య కర్మణస్తస్య సాధ్యసాధనమిత్యేవమాత్మక ఇతి యావత్ ।
తస్యానాదిత్వం దర్శయతి —
బీజాఙ్కురవదితి ।
తమేవ త్రిధా సంక్షిపతి —
నామేతి ।
స చోత్కర్షాపకర్షాభ్యాం ద్విధా భిద్యతే తత్రాఽఽద్యముదాహరతి —
శాస్త్రీయ ఇతి ।
ఉత్కృష్టో హి సంసారస్త్ర్యన్నాత్మభావః శాస్త్రీయజ్ఞానకర్మలభ్య ఇత్యర్థః ।
ద్వితీయం కథయతి —
అధోభావశ్చేతి ।
నికృష్టః సంసారః స్వాభావికజ్ఞానకర్మసాధ్య ఇత్యర్థః ।
కిమిత్యవిద్యావిషయో వ్యాఖ్యాతో న హి స పురుషస్యోపయుజ్యతే తత్రాఽఽహ —
ఎతస్మాదితి ।
ప్రత్యగాత్మైవ విషయస్తస్మిన్యా బ్రహ్మేతి విద్యా తస్యామితి యావత్ ।
తార్తీయమనూద్య చాతుర్థికమర్థం కథయతి —
చతుర్థే త్వితి ।
ఎవం వృత్తమనూద్యోత్తరబ్రాహ్మణతాత్పర్యమాహ —
అస్యా ఇతి ।
కిమితి సంన్యాసో విధిత్స్యతే కర్మణైవ విద్యాలాభాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
జాయేతి ।
అవిద్యాయా విషయ ఎవ విషయో యస్యేతి విగ్రహః । తస్మాత్సంన్యాసో విధిత్సిత ఇతి పూర్వేణ సంబన్ధః ।
నను ప్రకృతం కర్మావిద్యావిషయమపి కిమిత్యాత్మజ్ఞానం తాదర్థ్యేనానుష్ఠీయమానం నోపనయతి తత్రాఽఽహ —
అన్యేతి ।
తదేవ దృష్టాన్తేన స్పష్టయతి —
న హీతి ।
పాఙ్క్తస్య కర్మణోఽన్యసాధనత్వమేవ కథమధిగతమిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
మనుష్యేతి ।
సోఽయం మనుష్యలోకః పుత్రేణైవ జయ్యః కర్మణా పితృలోకో విద్యయా దేవలోక ఇతి విశేషితత్వమ్ । శ్రుతత్వమేవ విశేషితత్వోక్తిద్వారా స్ఫుటీకృతమితి చకారేణ ద్యోత్యతే ।
నను బ్రహ్మవిద్యా స్వఫలే విహితం కర్మాపేక్షతే శ్రౌతసాధనత్వాద్దర్శాదివత్తథా చ సముచ్చయాన్న కర్మసంన్యాససిద్ధిరత ఆహ —
న చేతి ।
కర్మణాం కామ్యత్వేఽపి బ్రహ్మవిదస్తాని కిం న స్యురిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —
బ్రహ్మవిదశ్చేతి ।
ఇతశ్చ తస్య పుత్రాదిసాధనానుపపత్తిరిత్యాహ —
యేషామితి ।
సముచ్చయపక్షమనుభాష్య శ్రుతివిరోధేన దూషయతి —
కేచిత్త్వితి ।
శ్రుతివిరోధమేవ స్ఫోరయతి —
పుత్రాదీతి ।
అవిద్వద్విషయత్వం శ్రుతం తత్ప్రకారేణ తేషాముపదేశాదితి శేషః । కిం ప్రజయా కరిష్యామ ఇత్యత ఆరభ్య యేషాం నోఽయమాత్మాఽయం లోక ఇతి చ విద్యావిషయే శ్రుతిరితి యోజనా । ఎష విభాగః శ్రుత్యా కృతస్తైః సముచ్చయవాదిభిర్న శ్రుత ఇతి సంబన్ధః ।
న కేవలం శ్రుతివిరోధాదేవ సముచ్చయాసిద్ధిః కిన్తు యుక్తివిరోధాచ్చేత్యాహ —
సర్వేతి ।
ద్వితీయశ్చకారోఽవధారణార్థో నఞా సంబధ్యతే ।
స్మృతివిరోధాచ్చ సముచ్చయాసిద్ధిరిత్యాహ —
వ్యాసేతి ।
తత్ర ప్రథమం పూర్వోక్తం యుక్తివిరోధం స్ఫుటయతి —
కర్మేతి ।
ప్రతికూలవర్తనం నివర్త్యనివర్తకభావః ।
సంప్రతి స్మృతివిరోధం స్ఫోరయతి —
యదిదమితి ।
ప్రసిద్ధం వేదవచనం కురు కర్మేత్యజ్ఞం ప్రతి యదిదముపలభ్యతే వివేకినం ప్రతి చ త్యజేతి తత్ర కాం గతిమిత్యాదిః శిష్యస్య వ్యాసం ప్రతి ప్రశ్నస్తస్య బీజమాహ —
ఎతావితి ।
విద్యాకర్మాఖ్యావుపాయౌ పరస్పరవిరుద్ధత్వే వర్తేతే సాభిమానత్వనిరభిమానత్వాదిపురస్కారేణ ప్రాతికూల్యాత్సముచ్చయానుపపత్తేర్యథోక్తస్య ప్రశ్నస్య సావకాశత్వమిత్యర్థః । ఇత్యేవం పృష్ఠస్య భగవతో వ్యాసస్యేతి శేషః । విరోధో జ్ఞానకర్మణోః సముచ్చయస్యేతి వక్తవ్యమ్ ।
సముచ్చయానుపపత్తిముపసంహరతి —
తస్మాదితి ।
కథం తర్హి బ్రహ్మవిద్యా పురుషార్థసాధనమితి తత్రాఽఽహ —
సర్వవిరోధాదితి ।
సర్వస్య క్రియాకారకఫలభేదాత్మకస్య ద్వైతేన్ద్రజాలస్య బ్రహ్మవిద్యయా విరోధాదితి యావత్ ।
ఎకాకినీ బ్రహ్మవిద్యా ముక్తిహేతురితి స్థితే ఫలితమాహ —
ఇతి పారివ్రాజ్యమితి ।
న కేవలం సంన్యాసస్య శ్రవణాదిపౌష్కల్యదృష్టద్వారేణ విద్యాపరిపారాకాఙ్గత్వం శ్రుత్యాదివశాదవగమ్యతే కిన్తు లిఙ్గాదపీత్యాహ —
ఎతావదేవేతి ।
తత్రైవ లిఙ్గాన్తరమాహ —
షష్ఠసమాప్తవితి ।
ఎతచ్చోభయతః సంబధ్యతే । యది కర్మసహితం జ్ఞానం ముక్తిహేతుస్తదా కిమితి కర్మణః సతో యాజ్ఞవల్క్యస్య పారివ్రాజ్యముచ్యతే తస్మాత్తత్త్యాగస్తదఙ్గత్వేన విధిత్సత ఇత్యర్థః ।
తత్రైవ లిఙ్గాన్తరమాహ —
మైత్రేయ్యై చేతి ।
న హి మైత్రేయీ భర్తరి త్యక్తకర్మణి స్వయం కర్మాధికర్తుమర్హతి పతిద్వారమన్తరేణ భార్యాయాస్తదనధికారాత్ । యథా చ తస్యై కర్మశూన్యాయై ముక్తేః సాధనత్వేన విద్యోపదేశాత్కర్మత్యాగస్తదఙ్గత్వేన ధ్వనిత ఇత్యర్థః ।
తత్రైవ హేత్వన్తరమాహ —
విత్తేతి ।
కిమహం తేన కుర్యామితి విత్తం నిన్ద్యతే । అతశ్చ తత్సాధ్యం కర్మ జ్ఞానసహాయత్వేన ముక్తౌ నోపకరోతీత్యర్థః ।
తదేవ వివృణోతి —
యది హీతి ।
తన్నిన్దావచనమిత్యత్ర తచ్ఛబ్దేన విత్తముచ్యతే ।
త్వత్పక్షే వా కథం నిన్దావచనమితి తత్రాఽఽహ —
యది త్వితి ।
కిఞ్చ బ్రాహ్మణోఽహం క్షత్రియోఽహమిత్యాద్యభిమానస్య కర్మానుష్ఠాననిమిత్తస్య నిన్దయా సర్వమిదమాత్మైవేతి ప్రత్యయే శ్రుతేస్తాత్పర్యదర్శనాద్విద్యాలిఙ్గత్వేన సంన్యాసో విధిత్సత ఇత్యాహ —
కర్మాధికారేతి ।
నను జాగ్రతి విధౌ కర్మానుష్ఠానమశక్యమపహారయితుమత ఆహ —
న హీతి ।
నను వర్ణాశ్రమాభిమానవతః సంన్యాసోఽపీష్యతే స కథం తదభావే తత్రాఽఽహ —
యస్యైవేతి ।
అర్థప్రాప్తశ్చేత్యవధారణార్థశ్చకారః । ప్రయోజకజ్ఞానవతో వైధసంన్యాసాభ్యుపగమాదవిరోధ ఇతి భావః ।
ఆత్మజ్ఞానాఙ్గత్వం సంన్యాసస్య శ్రుతిస్మృతిన్యాయసిద్ధం చేత్కిమర్థమియమాఖ్యాయికా ప్రణీయతే తత్రాఽఽహ —
తస్మాదితి ।
విధ్యపేక్షితార్థవాదసిద్ధ్యర్థమాఖ్యాయికేతి భావః ।