ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಪಂಚಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಯತ್ ಕೇವಲಂ ಕರ್ಮನಿರಪೇಕ್ಷಮ್ ಅಮೃತತ್ವಸಾಧನಮ್ , ತದ್ವಕ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಾರಬ್ಧಮ್ ; ತಚ್ಚ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವಸನ್ನ್ಯಾಸಾಂಗವಿಶಿಷ್ಟಮ್ ; ಆತ್ಮನಿ ಚ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ ; ಆತ್ಮಾ ಚ ಪ್ರಿಯಃ ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಆತ್ಮಾ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ; ಸ ಚ ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮಂತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯ ಇತಿ ಚ ದರ್ಶನಪ್ರಕಾರಾ ಉಕ್ತಾಃ ; ತತ್ರ ಶ್ರೋತವ್ಯಃ, ಆಚಾರ್ಯಾಗಮಾಭ್ಯಾಮ್ ; ಮಂತವ್ಯಃ ತರ್ಕತಃ ; ತತ್ರ ಚ ತರ್ಕ ಉಕ್ತಃ — ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಹೇತುವಚನಮ್ ಆತ್ಮೈಕಸಾಮಾನ್ಯತ್ವಮ್ ಆತ್ಮೈಕೋದ್ಭವತ್ವಮ್ ಆತ್ಮೈಕಪ್ರಲಯತ್ವಂ ಚ ; ತತ್ರ ಅಯಂ ಹೇತುಃ ಅಸಿದ್ಧ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯತೇ ಆತ್ಮೈಕಸಾಮಾನ್ಯೋದ್ಭವಪ್ರಲಯಾಖ್ಯಃ ; ತದಾಶಂಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮೇತದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಾರಭ್ಯತೇ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಪರಸ್ಪರೋಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭೂತಂ ಜಗತ್ಸರ್ವಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿ, ಯಚ್ಚ ಲೋಕೇ ಪರಸ್ಪರೋಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭೂತಂ ತತ್ ಏಕಕಾರಣಪೂರ್ವಕಮ್ ಏಕಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಮಕಮ್ ಏಕಪ್ರಲಯಂ ಚ ದೃಷ್ಟಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ ಇದಮಪಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಜಗತ್ ಪರಸ್ಪರೋಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕತ್ವಾತ್ ತಥಾಭೂತಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ — ಏಷ ಹ್ಯರ್ಥ ಅಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಪ್ರಕಾಶ್ಯತೇ । ಅಥವಾ ‘ಆತ್ಮೈವೇದಂ ಸರ್ವಮ್’ (ಛಾ. ಉ. ೭ । ೨೫ । ೨) ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಆತ್ಮೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಲಯತ್ವಂ ಹೇತುಮುಕ್ತ್ವಾ, ಪುನಃ ಆಗಮಪ್ರಧಾನೇನ ಮಧುಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಅರ್ಥಸ್ಯ ನಿಗಮನಂ ಕ್ರಿಯತೇ ; ತಥಾಹಿ ನೈಯಾಯಿಕೈರುಕ್ತಮ್ — ‘ಹೇತ್ವಪದೇಶಾತ್ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಃ ಪುನರ್ವಚನಂ ನಿಗಮನಮ್’ ಇತಿ । ಅನ್ಯೈರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ — ಆ ದುಂದುಭಿದೃಷ್ಟಾಂತಾತ್ ಶ್ರೋತವ್ಯಾರ್ಥಮಾಗಮವಚನಮ್ , ಪ್ರಾಙ್ಮಧುಬ್ರಾಹ್ಮಣಾತ್ ಮಂತವ್ಯಾರ್ಥಮ್ ಉಪಪತ್ತಿಪ್ರದರ್ಶನೇನ, ಮಧುಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ತು ನಿದಿಧ್ಯಾಸನವಿಧಿರುಚ್ಯತ ಇತಿ । ಸರ್ವಥಾಪಿ ತು ಯಥಾ ಆಗಮೇನಾವಧಾರಿತಮ್ , ತರ್ಕತಸ್ತಥೈವ ಮಂತವ್ಯಮ್ ; ಯಥಾ ತರ್ಕತೋ ಮತಮ್ , ತಸ್ಯ ತರ್ಕಾಗಮಾಭ್ಯಾಂ ನಿಶ್ಚಿತಸ್ಯ ತಥೈವ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಂ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಪೃಥಕ್ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನವಿಧಿರನರ್ಥಕ ಏವ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಪೃಥಕ್ ಪ್ರಕರಣವಿಭಾಗ ಅನರ್ಥಕ ಇತ್ಯಸ್ಮದಭಿಪ್ರಾಯಃ ಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾನಾಮಿತಿ । ಸರ್ವಥಾಪಿ ತು ಅಧ್ಯಾಯದ್ವಯಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಅಸ್ಮಿನ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಉಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ ॥

ಪೂರ್ವೋತ್ತರಬ್ರಾಹ್ಮಣಯೋಃ ಸಂಗತಿಂ ವಕ್ತುಂ ವೃತ್ತಂ ಕೀರ್ತಯತಿ —

ಯತ್ಕೇವಲಮಿತಿ ।

ಕೈವಲ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಕರ್ಮನಿರಪೇಕ್ಷಮಿತಿ ।

ತಚ್ಚಾಽಽತ್ಮಜ್ಞಾನಮುಕ್ತಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತತೋ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಚಕಾರಾರ್ಥಃ ।

ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಸಂನ್ಯಾಸಿನಾಮೇವೇತಿ ನಿಯಂತುಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ —

ಸರ್ವೇತಿ ।

ನನು ಕುತಸ್ತತೋ ನೈರಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯಂ ಸತ್ಯಪಿ ತಸ್ಮಿನ್ವಿಜ್ಞೇಯಾಂತರಸಂಭವಾದತ ಆಹ —

ಆತ್ಮನಿ ಚೇತಿ ।

ನ ವಾ ಅರೇ ಪತ್ಯುರಿತ್ಯಾದಾವುಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —

ಆತ್ಮಾ ಚೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ನಿರತಿಶಯಪ್ರೇಮಾಸ್ಪದತ್ವೇನ ಪರಮಾನಂದತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಸ ಚೇದ್ದರ್ಶನಾರ್ಹಸ್ತರ್ಹಿ ತದ್ದರ್ಶನೇ ಕಾನಿ ಸಾಧನಾನೀತ್ಯಾಸಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸ ಚೇತಿ ।

ದರ್ಶನಪ್ರಕಾರಾ ದರ್ಶನಸ್ಯೋಪಾಯಪ್ರಭೇದಾಃ ।

ಶ್ರವಣಮನನಯೋಃ ಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಕೋಽಸೌ ತರ್ಕೋ ಯೇನಾಽಽತ್ಮಾ ಮಂತವ್ಯೋ ಭವತಿ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ತತ್ರ ಚೇತಿ ।

ದುಂದುಭ್ಯಾದಿಗ್ರಂಥಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತಮೇವ ತರ್ಕಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ —

ಆತ್ಮೈವೇತಿ ।

ಪ್ರಧಾನಾದಿವಾದಮಾದಾಯ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಶಂಕಾಯಾಂ ತನ್ನಿರಾಕರಣಾರ್ಥಮಿದಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಿತಿ ಸಂಗತಿಂ ಸಂಗಿರಂತೇ —

ತತ್ರಾಯಮಿತಿ ।

ಕಥಂ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಶಂಕೋದ್ಧ್ರಿಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ತಸ್ಮಾತ್ತಥಾಭೂತಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತ್ಯುತ್ತರತ್ರ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಅನ್ಯೋನ್ಯೋಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭೂತಂ ಜಗದೇಕಚೈತನ್ಯಾನುವಿದ್ಧಮೇಕಪ್ರಕೃತಿಕಂ ಚೇತ್ಯತ್ರ ವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ —

ಯಚ್ಚೇತಿ ।

ದೃಷ್ಟಂ ಸ್ವಪ್ನಾದೀತಿ ಶೇಷಃ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತೇ ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಂ ದಾರ್ಷ್ಟಾಂತಿಕೇ ಯೋಜಯತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಂ ಸ್ಫುಟಯತಿ —

ಪರಸ್ಪರೇತಿ ।

ತಥಾಭೂತಮಿತ್ಯೇಕಕಾರಣಪೂರ್ವಕಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ವಿಮತಮೇಕಕಾರಣಂ ಪರಸ್ಪರೋಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭೂತತ್ವಾತ್ಸ್ವಪ್ನವದಿತ್ಯಯುಕ್ತಂ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ ।

ನ ಹಿ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ಪರಸ್ಪರೋಪಕಾರ್ಯೋಪರಾರಕಭೂತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಏಷ ಹೀತಿ ।

ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಶಂಕಾಂ ಪರಿಹರ್ತುಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಿತಿ ಸಂಗತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಕಾರಾಂತರೇಣ ತಾಮಾಹ —

ಅಥವೇತಿ ।

ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಹೇತೂ ಕ್ರಮೇಣೋಕ್ತ್ವಾ ಹೇತುಸಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾರ್ಥಸ್ಯ ಪುನರ್ವಚನಂ ನಿಗಮನಮಿತ್ಯತ್ರ ತಾರ್ಕಿಕಸಮ್ಮತಿಮಾಹ —

ತಥಾ ಹೀತಿ ।

ಭರ್ತೃಪ್ರಪಂಚಾನಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾರಂಭಪ್ರಕಾರಮನುವದತಿ —

ಅನ್ಯೈರಿತಿ ।

ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾದಾರಾಭ್ಯಾಽಽದುಂದುಭಿದೃಷ್ಟಾಂತಾದಾಗಮವಚನಂ ಶ್ರೋತವ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಶ್ರವಣನಿರೂಪಣಾರ್ಥಮ್ । ದುಂದುಭಿದೃಷ್ಟಾಂತಾದಾರಭ್ಯ ಮಧುಬ್ರಾಹ್ಮಣಾತ್ಪ್ರಾಗುಪಪತ್ತಿಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಮಂತವ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮನನನಿರೂಪಣಾರ್ಥಮಾಗಮವಚನಮ್ । ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಪುನರೇತದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏತದ್ದೂಷಯತಿ —

ಸರ್ವಥಾಽಪೀತಿ ।

ಶ್ರವಣಾದೇರ್ವಿಧೇಯತ್ವೇಽವಿಧೇಯತ್ವೇಽಪೀತಿ ಯಾವತ್ । ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಂ ಶ್ರವಣೇ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ತತ್ಪೌಷ್ಕಲ್ಯೇ ಸತ್ಯರ್ಥಲಬ್ಧಂ ಮನನಂ ನ ವಿಧಿಮಪೇಕ್ಷತೇ । ಯಥಾ ತರ್ಕತೋ ಮತಂ ತತ್ತ್ವಂ ತಥಾ ತಸ್ಯ ತರ್ಕಾಗಮಾಭ್ಯಾಂ ನಿಶ್ಚಿತಸ್ಯೋಭಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದೇವ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸಿದ್ಧೌ ತದಪಿ ವಿಧ್ಯನಪೇಕ್ಷಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತ್ರಯಾಣಾಂ ವಿಧ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಇತಿ ಪರಕೀಯವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಯುಕ್ತಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪಿ ಶ್ರವಣಾದಿವಿಧ್ಯಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ಕಥಂ ಪರಕೀಯಂ ಪ್ರಸ್ಥಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸರ್ವಥಾಪಿ ತ್ವಿತಿ ।

ತದ್ವಿಧ್ಯಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪೀತಿ ಯಾವತ್ ।