ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಪಂಚಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಇಯಂ ಪೃಥಿವೀ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಮಧ್ವಸ್ಯೈ ಪೃಥಿವ್ಯೈ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಮಧು ಯಶ್ಚಾಯಮಸ್ಯಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತೇಜೋಮಯೋಽಮೃತಮಯಃ ಪುರುಷೋ ಯಶ್ಚಾಯಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಶಾರೀರಸ್ತೇಜೋಮಯೋಽಮೃತಮಯಃ ಪುರುಷೋಽಯಮೇವ ಸ ಯೋಽಯಮಾತ್ಮೇದಮಮೃತಮಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇದಂ ಸರ್ವಮ್ ॥ ೧ ॥
ಇಯಂ ಪೃಥಿವೀ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಮಧು — ಸರ್ವೇಷಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಂಬಪರ್ಯಂತಾನಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಾಣಿನಾಮ್ , ಮಧು ಕಾರ್ಯಮ್ , ಮಧ್ವಿವ ಮಧು ; ಯಥಾ ಏಕೋ ಮಧ್ವಪೂಪಃ ಅನೇಕೈರ್ಮಧುಕರೈರ್ನಿರ್ವರ್ತಿತಃ, ಏವಮ್ ಇಯಂ ಪೃಥಿವೀ ಸರ್ವಭೂತನಿರ್ವರ್ತಿತಾ । ತಥಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಪೃಥಿವ್ಯೈ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಅಸ್ಯಾಃ, ಮಧು ಕಾರ್ಯಮ್ । ಕಿಂ ಚ ಯಶ್ಚಾಯಂ ಪುರುಷಃ ಅಸ್ಯಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತೇಜೋಮಯಃ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಪ್ರಕಾಶಮಯಃ ಅಮೃತಮಯೋಽಮರಣಧರ್ಮಾ ಪುರುಷಃ, ಯಶ್ಚಾಯಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ ಶಾರೀರಃ ಶರೀರೇ ಭವಃ ಪೂರ್ವವತ್ ತೇಜೋಮಯೋಽಮೃತಮಯಃ ಪುರುಷಃ, ಸ ಚ ಲಿಂಗಾಭಿಮಾನೀ — ಸ ಚ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಮುಪಕಾರಕತ್ವೇನ ಮಧು, ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನ್ಯಸ್ಯ ಮಧು, ಚ - ಶಬ್ದಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಏವಮ್ ಏತಚ್ಚತುಷ್ಟಯಂ ತಾವತ್ ಏಕಂ ಸರ್ವಭೂತಕಾರ್ಯಮ್ , ಸರ್ವಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮ್ ; ಅತಃ ಅಸ್ಯ ಏಕಕಾರಣಪೂರ್ವಕತಾ । ಯಸ್ಮಾತ್ ಏಕಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಾತ್ ಏತಜ್ಜಾತಮ್ , ತದೇವ ಏಕಂ ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಬ್ರಹ್ಮ, ಇತರತ್ಕಾರ್ಯಂ ವಾಚಾರಂಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಮಾತ್ರಮ್ — ಇತ್ಯೇಷ ಮಧುಪರ್ಯಾಯಾಣಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮರ್ಥಃ ಸಂಕ್ಷೇಪತಃ । ಅಯಮೇವ ಸಃ, ಯೋಽಯಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಃ — ‘ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೪ । ೬) ಇತಿ ; ಇದಮಮೃತಮ್ — ಯತ್ ಮೈತ್ರೇಯ್ಯಾಃ ಅಮೃತತ್ವಸಾಧನಮುಕ್ತಮ್ ಆತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮ್ — ಇದಂ ತದಮೃತಮ್ ; ಇದಂ ಬ್ರಹ್ಮ — ಯತ್ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ‘ಜ್ಞಪಯಿಷ್ಯಾಮಿ’ (ಬೃ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧೫) ಇತ್ಯಧ್ಯಾಯಾದೌ ಪ್ರಕೃತಮ್ , ಯದ್ವಿಷಯಾ ಚ ವಿದ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ಇದಂ ಸರ್ವಮ್ — ಯಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವಂ ಭವತಿ ॥

ಏವಂ ಸಂಗತಿಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯೋಕ್ತ್ವಾ ತದಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ಇಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಯದುಕ್ತಂ ಮಧ್ವಿವ ಮಧ್ವಿತಿ ತದ್ವಿವೃಣೋತಿ —

ಯಥೇತಿ ।

ನ ಕೇವಲಮುಕ್ತಂ ಮಧುದ್ವಯಮೇವ ಕಿಂತು ಮಧ್ವಂತರಂ ಚಾಸ್ತೀತ್ಯಾಹ —

ಕಿಂಚೇತಿ ।

ಪುರುಷಶಬ್ದಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರವಿಷಯತ್ವಂ ವಾರಯತಿ —

ಸ ಚೇತಿ ।

ತಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀವನ್ಮಧುತ್ವಮಾಹ —

ಸ ಚ ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।

ಸರ್ವೇಷಾಂ ಚ ಭೂತಾನಾಂ ತಂ ಪ್ರತಿ ಮಧುತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಸರ್ವಾಣಿ ಚೇತಿ ।

ನನ್ವಾದ್ಯಮೇವ ಮಧುದ್ವಯಂ ಶ್ರುತಮಶ್ರುತಂ ತು ಮಧುದ್ವಯಮಶಕ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಕಲ್ಪಕಾಭಾವಾದತ ಆಹ —

ಚಶಬ್ದೇತಿ ।

ಪ್ರಥಮಪರ್ಯಾಯಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —

ಏವಮಿತಿ ।

ಪೃಥಿವೀ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಪಾರ್ಥಿವಃ ಪುರುಷಃ ಶರೀರಶ್ಚೇತಿ ಚತುಷ್ಟಯಮೇಕಂ ಮಧ್ವಿತಿ ಶೇಷಃ ।

ಮಧುಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —

ಸರ್ವೇತಿ ।

ಅಸ್ಯೇತಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೇರಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಪರಸ್ಪರೋಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭಾವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಅತ ಇತಿ ।

ಅಸ್ಯೇತಿ ಸರ್ವಂ ಜಗದುಚ್ಯತೇ । ಉಕ್ತಂ ಚ ಯಸ್ಮಾತ್ಪರಸ್ಪರೋಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಭೂತಮಿತ್ಯಾದಿ ।

ಭವತ್ವನೇನ ನ್ಯಾಯೇನ ಮಧುಪರ್ಯಾಯೇಷು ಸರ್ವೇಷು ಕಾರಣೋಪದೇಶೋ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶಸ್ತು ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಸ ಪ್ರಕೃತ ಆತ್ಮೈವಾಯಂ ಚತುರ್ಧೋಕ್ತೋ ಭೇದ ಇತಿ ಯೋಜನಾ । ಇದಮಿತಿ ಚತುಷ್ಟಯಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಪರಾಮೃಶತಿ । ಇದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯತ್ರ ಚತುಷ್ಟಯಾಧಿಷ್ಠಾನಮಿದಂಶಬ್ದಾರ್ಥಃ ।

ತೃತೀಯೇ ಚ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಯದ್ವಿಷಯೇತಿ ।

ಇದಂ ಸರ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮಿದಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸರ್ವಂ ಸರ್ವಾಪ್ತಿಸಾಧನಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ತದೇವ ಸ್ಪಷ್ಟಯತಿ —

ಯಸ್ಮಾದಿತಿ ॥೧॥