బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ద్వితీయోఽధ్యాయఃపఞ్చమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
ఇదం వై తన్మధు దధ్యఙ్ఙాథర్వణోఽశ్విభ్యామువాచ । తదేతదృషిః పశ్యన్నవోచత్ । ఆథర్వణాయాశ్వినౌ దధీచేఽశ్వ్యం శిరః ప్రత్యైరయతమ్ । స వాం మధు ప్రవోచదృతాయన్త్వాష్ట్రం యద్దస్రావపి కక్ష్యం వామితి ॥ ౧౭ ॥
ఇదం వై తన్మధ్విత్యాది పూర్వవత్ మన్త్రాన్తరప్రదర్శనార్థమ్ । తథా అన్యో మన్త్రః తామేవ ఆఖ్యాయికామనుసరతి స్మ । ఆథర్వణో దధ్యఙ్నామ — ఆథర్వణోఽన్యో విద్యత ఇత్యతో విశినష్టి — దధ్యఙ్నామ ఆథర్వణః, తస్మై దధీచే ఆథర్వణాయ, హే అశ్వినావితి మన్త్రదృశో వచనమ్ ; అశ్వ్యమ్ అశ్వస్య స్వభూతమ్ , శిరః, బ్రాహ్మణస్య శిరసి చ్ఛిన్నే అశ్వస్య శిరశ్ఛిత్త్వా ఈదృశమతిక్రూరం కర్మ కృత్వా అశ్వ్యం శిరః బ్రాహ్మణం ప్రతి ఐరయతం గమితవన్తౌ, యువామ్ ; స చ ఆథర్వణః వాం యువాభ్యామ్ తన్మధు ప్రవోచత్ , యత్పూర్వం ప్రతిజ్ఞాతమ్ — వక్ష్యామీతి । స కిమర్థమేవం జీవితసన్దేహమారుహ్య ప్రవోచదిత్యుచ్యతే — ఋతాయన్ యత్పూర్వం ప్రతిజ్ఞాతం సత్యం తత్పరిపాలయితుమిచ్ఛన్ ; జీవితాదపి హి సత్యధర్మపరిపాలనా గురుతరేత్యేతస్య లిఙ్గమేతత్ । కిం తన్మధు ప్రవోచదిత్యుచ్యతే — త్వాష్ట్రమ్ , త్వష్టా ఆదిత్యః, తస్య సమ్బన్ధి — యజ్ఞస్య శిరశ్ఛిన్నం త్వష్ట్రా అభవత్ , తత్ప్రతిసన్ధానార్థం ప్రవర్గ్యం కర్మ, తత్ర ప్రవర్గ్యకర్మాఙ్గభూతం యద్విజ్ఞానం తత్ త్వాష్ట్రం మధు — యత్తస్య చిరశ్ఛేదనప్రతిసన్ధానాదివిషయం దర్శనం తత్ త్వాష్ట్రం యన్మధు ; హే దస్రౌ దస్రావితి పరబలానాముపక్షపయితారౌ శత్రూణాం హింసితారౌ ; అపి చ న కేవలం త్వాష్ట్రమేవ మధు కర్మసమ్బన్ధి యువాభ్యామవోచత్ ; అపి చ కక్ష్యం గోప్యం రహస్యం పరమాత్మసమ్బన్ధి యద్విజ్ఞానం మధు మధుబ్రాహ్మణేనోక్తం అధ్యాయద్వయప్రకాశితమ్ , తచ్చ వాం యువాభ్యాం ప్రవోచదిత్యనువర్తతే ॥

సమానార్థత్వే కిమితి పునరుచ్యతే తత్రాఽఽహ —

మన్త్రాన్తరేతి ।

తుల్యార్థస్య బ్రాహ్మణస్య తాత్పర్యమాహ —

తథేతి ।

విశేషణకృత్యం దర్శయన్వ్యాకరోతి —

దధ్యఙ్నామేతి ।

ప్రథమమశ్వ్యమిత్యాది పదార్థవచనమవశ్వస్యేత్యాదౌ ఛిత్త్వేత్యస్య కర్మోక్తిరవశ్వ్యం శిర ఇత్యత్ర త్వన్యార్థముక్తమితి విభాగః ।

ప్రేక్షాపూర్వకారిణామీదృశీ ప్రవృత్తిరయుక్తేతి శఙ్కిత్వా సమాధత్తే —

స కిమర్థమితి ।

ఋతాయన్నిత్యత్రార్థసిద్ధమర్థం కథయతి —

జీవితాదపీతి ।

“యజ్ఞస్య శిరోఽచ్ఛిద్యత తే దేవా అశ్వినావబ్రువన్భిషజౌ వై స్థ ఇదం యజ్ఞస్య శిరః ప్రతిధత్తమ్ ।” ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరమాశ్రిత్యాఽఽహ —

యజ్ఞస్యేత్యాదినా ।

ప్రవర్గ్యకర్మణ్యేవం ప్రవృత్తేఽపి ప్రకృతే విజ్ఞానే కిమాయాతం తదాహ —

తత్రేతి ।

ఉక్తమేవ సంగృహ్ణాతి —

యజ్ఞస్యేతి ।

యద్యథోక్తం దర్శనం తత్వాష్ట్రం మధు యచ్చ తన్మధు తత్ప్రవోచదితి సంబన్ధః అధ్యాయద్వయప్రకాశితం తృతీయచతుర్థాభ్యామధ్యాయాభ్యాం ప్రకటమితి యావత్ ॥౧౭॥