బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
ద్వితీయోఽధ్యాయఃపఞ్చమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
ఇదం వై తన్మధు దధ్యఙ్ఙాథర్వణోఽశ్విభ్యామువాచ । తదేతదృషిః పశ్యన్నవోచత్ । పురశ్చక్రే ద్విపదః పురశ్చక్రే చతుష్పదః । పురః స పక్షీ భూత్వా పురః పురుష ఆవిశదితి । స వా అయం పురుషః సర్వాసు పూర్షు పురిశయో నైనేన కిఞ్చనానావృతం నైనేన కిఞ్చనాసంవృతమ్ ॥ ౧౮ ॥
ఇదం వై తన్మధ్వితి పూర్వవత్ । ఉక్తౌ ద్వౌ మన్త్రౌ ప్రవర్గ్యసమ్బన్ధ్యాఖ్యాయికోపసంహర్తారౌ ; ద్వయోః ప్రవర్గ్యకర్మార్థయోరధ్యాయయోరర్థ ఆఖ్యాయికాభూతాభ్యాం మన్త్రాభ్యాం ప్రకాశితః । బ్రహ్మవిద్యార్థయోస్త్వధ్యాయయోరర్థ ఉత్తరాభ్యామృగ్భ్యాం ప్రకాశయితవ్య ఇత్యతః ప్రవర్తతే । యత్ కక్ష్యం చ మధు ఉక్తవానాథర్వణో యువాభ్యామిత్యుక్తమ్ — కిం పునస్తన్మధ్విత్యుచ్యతే — పురశ్చక్రే, పురః పురాణి శరీరాణి — యత ఇయమవ్యాకృతవ్యాకరణప్రక్రియా — స పరమేశ్వరో నామరూపే అవ్యాకృతే వ్యాకుర్వాణః ప్రథమం భూరాదీన్ లోకాన్సృష్ట్వా, చక్రే కృతవాన్ , ద్విపదః ద్విపాదుపలక్షితాని మనుష్యశరీరాణి పక్షిశరీరాణి ; తథా పురః శరీరాణి చక్రే చతుష్పదః చతుష్పాదుపలక్షితాని పశుశరీరాణి ; పురః పురస్తాత్ , స ఈశ్వరః పక్షీ లిఙ్గశరీరం భూత్వా పురః శరీరాణి — పురుష ఆవిశదిత్యస్యార్థమాచష్టే శ్రుతిః — స వా అయం పురుషః సర్వాసు పూర్షు సర్వశరీరేషు పురిశయః, పురి శేత ఇతి పురిశయః సన్ పురుష ఇత్యుచ్యతే ; న ఎనేన అనేన కిఞ్చన కిఞ్చిదపి అనావృతమ్ అనాచ్ఛాదితమ్ ; తథా న ఎనేన కిఞ్చనాసంవృతమ్ అన్తరననుప్రవేశితమ్ — బాహ్యభూతేనాన్తర్భూతేన చ న అనావృతమ్ ; ఎవం స ఎవ నామరూపాత్మనా అన్తర్బహిర్భావేన కార్యకరణరూపేణ వ్యవస్థితః ; పురశ్చక్రే ఇత్యాదిమన్త్రః సఙ్క్షేపత ఆత్మైకత్వమాచష్ట ఇత్యర్థః ॥

ఉక్తమన్త్రాభ్యాం వక్ష్యమాణమన్త్రయోరపునరుక్తత్వాదర్థవత్త్వం వక్తుం వృత్తం కీర్తయతి —

ఉక్తావితి ।

ఆఖ్యాయికావిశేషణప్రాప్తం సంకోచం పరిహరతి —

ద్వయోరితి ।

ఉత్తరమన్త్రద్వయప్రవృత్తిం ప్రతిజానీతే —

బ్రహ్మేతి ।

సంప్రత్యవాన్తరసంగతిమాహ —

యత్కక్ష్యం చేతి ।

హిరణ్యగర్భకర్తృకం శరీరనిర్మాణమత్ర నోచ్యతే కిన్తు ప్రకరణబలాదీశ్వరకర్తృకమిత్యాహ —

యత ఇతి ।

శరీరసృష్ట్యపేక్షయా లోకసృష్టిప్రాథమ్యం పురస్తాద్దేహసృష్ట్యనన్తరం ప్రవేశాత్పూర్వమితి యావత్ ।

స హి సర్వేషు శరీరేషు వర్తమానః పురి శేతే ఇతి వ్యుత్పత్త్యా పురిశయః సన్పురుషో భవతీత్యుక్త్వా ప్రకారాన్తరేణ పురుషత్వం వ్యుత్పాదయతి —

నేత్యాదినా ।

వాక్యద్వయస్యైకార్థత్వమాశఙ్క్య సర్వం జగదోతప్రోతత్వేనాఽఽత్మవ్యాప్తమిత్యర్థవిశేషమాశ్రిత్యాఽఽహ —

బాహ్యభూతేనేతి ।

పూర్ణత్వే సత్యాత్మనః ‘దివ్యో హ్యమూర్తః’ (ము. ఉ. ౨ । ౧ । ౨) ఇత్యాదిశ్రుతిమాశ్రిత్య ఫలితమాహ —

ఎవమితి ।

మన్త్రబ్రాహ్మణయోరర్థవైమత్యమాశఙ్క్యాఽఽహ —

పుర ఇతి ॥౧౮॥