బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
తృతీయోఽధ్యాయఃప్రథమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
తాన్హోవాచ బ్రాహ్మణా భగవన్తో యో వో బ్రహ్మిష్ఠః స ఎతా గా ఉదజతామితి । తే హ బ్రాహ్మణా న దధృషురథ హ యాజ్ఞవల్క్యః స్వమేవ బ్రహ్మచారిణమువాచైతాః సోమ్యోదజ సామశ్రవా౩ ఇతి తా హోదాచకార తే హ బ్రాహ్మణాశ్చుక్రుధుః కథం నో బ్రహ్మిష్ఠో బ్రువీతేత్యథ హ జనకస్య వైదేహస్య హోతాశ్వలో బభూవ స హైనం పప్రచ్ఛ త్వం ను ఖలు నో యాజ్ఞవల్క్య బ్రహ్మిష్ఠోఽసీ౩ ఇతి స హోవాచ నామో వయం బ్రహ్మిష్ఠాయ కుర్మో గోకామా ఎవ వయం స్మ ఇతి తం హ తత ఎవ ప్రష్టుం దధ్రే హోతాశ్వలః ॥ ౨ ॥
గా ఎవమవరుధ్య బ్రాహ్మణాంస్తాన్హోవాచ, హే బ్రాహ్మణా భగవన్తః ఇత్యామన్త్ర్య — యః వః యుష్మాకం బ్రహ్మిష్ఠః — సర్వే యూయం బ్రహ్మాణః, అతిశయేన యుష్మాకం బ్రహ్మా యః — సః ఎతా గా ఉదజతామ్ ఉత్కాలయతు స్వగృహం ప్రతి । తే హ బ్రాహ్మణా న దధృషుః — తే హ కిల ఎవముక్తా బ్రాహ్మణాః బ్రహ్మిష్ఠతామాత్మనః ప్రతిజ్ఞాతుం న దధృషుః న ప్రగల్భాః సంవృత్తాః । అప్రగల్భభూతేషు బ్రాహ్మణేషు అథ హ యాజ్ఞవల్క్యః స్వమ్ ఆత్మీయమేవ బ్రహ్మచారిణమ్ అన్తేవాసినమ్ ఉవాచ — ఎతాః గాః హే సోమ్య ఉదజ ఉద్గమయ అస్మద్గృహాన్ప్రతి, హే సామశ్రవః — సామవిధిం హి శృణోతి, అతః అర్థాచ్చతుర్వేదో యాజ్ఞవల్క్యః । తాః గాః హ ఉదాచకార ఉత్కాలితవానాచార్యగృహం ప్రతి । యాజ్ఞవల్క్యేన బ్రహ్మిష్ఠపణస్వీకరణేన ఆత్మనో బ్రహ్మిష్ఠతా ప్రతిజ్ఞాతేతి తే హ చుక్రుధుః క్రుద్ధవన్తో బ్రాహ్మణాః । తేషాం క్రోధాభిప్రాయమాచష్టే — కథం నః అస్మాకమ్ ఎకైకప్రధానానాం బ్రహ్మిష్ఠోఽస్మీతి బ్రువీతేతి । అథ హ ఎవం క్రుద్ధేషు బ్రాహ్మణేషు జనకస్య యజమానస్య హోతా ఋత్విక్ అశ్వలో నామ బభూవ ఆసీత్ । స ఎవం యాజ్ఞవల్క్యమ్ — బ్రహ్మిష్ఠాభిమానీ రాజాశ్రయత్వాచ్చ ధృష్టః — యాజ్ఞవల్క్యం పప్రచ్ఛ పృష్టవాన్ ; కథమ్ ? త్వం ను ఖలు నో యాజ్ఞవల్క్య బ్రహ్మిష్ఠోఽసీ౩ ఇతి — ప్లుతిః భర్త్సనార్థా । స హోవాచ యాజ్ఞవల్క్యః — నమస్కుర్మో వయం బ్రహ్మిష్ఠాయ, ఇదానీం గోకామాః స్మో వయమితి । తం బ్రహ్మిష్ఠప్రతిజ్ఞం సన్తం తత ఎవ బ్రహ్మిష్ఠపణస్వీకరణాత్ ప్రష్టుం దధ్రే ధృతవాన్మనో హోతా అశ్వలః ॥

బ్రాహ్మణా వేదాధ్యయనసంపన్నాస్తదర్థనిష్ఠా ఇతి యావత్ । ఉత్కాలయతూద్గమయతు । యతో యాజ్ఞవల్క్యాద్యజుర్వేదవిదః సకాశాద్బ్రహ్మచారీ సామవిధిం శృణోతి ఋక్షు చాధ్యారూఢం సామ గీయతే త్రిష్వేవ చ వేదేష్వన్తర్భూతోఽథర్వవేదస్తస్మాదర్థాద్యజుర్వేదినో మునేః శిష్యస్య సామవేదాధ్యయనానుపపత్తేర్వేదచతుష్టయవిశిష్టో మునిరిత్యాహ —

అత ఇతి ।

నిమిత్తనివేదనపూర్వకం బ్రాహ్మణానాం సభ్యానాం క్రోధప్రాప్తిం దర్శయతి —

యాజ్ఞవల్క్యేనేతి ।

క్రోధానన్తర్యమథశబ్దార్థం కథయతి —

క్రుద్ధేష్వితి ।

అశ్వలప్రశ్నస్య ప్రాథమ్యే హేతుః —

రాజేతి ।

యాజ్ఞవల్క్యమిత్యనువాదోఽన్వయప్రదర్శనార్థః ।

ప్రశ్నమేవ ప్రశ్నపూర్వకం విశదయతి —

కథమిత్యాదినా ।

అనౌద్ధత్యం బ్రహ్మవిదో లిఙ్గమితి సూచయతి —

స హేతి ।

కిమితి తర్హి స్వగృహం ప్రతి గావో బ్రహ్మిష్ఠపణభూతా నీతాస్తత్రాఽఽహ —

ఇదానీమితి ।

న తస్య తాదృశీ ప్రతిజ్ఞా ప్రతిభాతీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

తత ఎవేతి ॥౨॥