ப்³ருஹதா³ரண்யகோபநிஷத்³பா⁴ஷ்யம்
த்ருதீயோ(அ)த்⁴யாய:ப்ரத²மம் ப்³ராஹ்மணம்
ஆநந்த³கி³ரிடீகா (ப்³ருஹதா³ரண்யக)
 
யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச யதி³த³ம் ஸர்வம் ம்ருத்யுநாப்தம் ஸர்வம் ம்ருத்யுநாபி⁴பந்நம் கேந யஜமாநோ ம்ருத்யோராப்திமதிமுச்யத இதி ஹோத்ரர்த்விஜாக்³நிநா வாசா வாக்³வை யஜ்ஞஸ்ய ஹோதா தத்³யேயம் வாக்ஸோ(அ)யமக்³நி: ஸ ஹோதா ஸ முக்தி: ஸாதிமுக்தி: ॥ 3 ॥
யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச । தத்ர மது⁴காண்டே³ பாங்க்தேந கர்மணா த³ர்ஶநஸமுச்சிதேந யஜமாநஸ்ய ம்ருத்யோரத்யயோ வ்யாக்²யாத: உத்³கீ³த²ப்ரகரணே ஸங்க்ஷேபத: ; தஸ்யைவ பரீக்ஷாவிஷயோ(அ)யமிதி தத்³க³தத³ர்ஶநவிஶேஷார்தோ²(அ)யம் விஸ்தர ஆரப்⁴யதே । யதி³த³ம் ஸாத⁴நஜாதம் அஸ்ய கர்மண: ருத்விக³க்³ந்யாதி³ ம்ருத்யுநா கர்மலக்ஷணேந ஸ்வாபா⁴விகாஸங்க³ஸஹிதேந ஆப்தம் வ்யாப்தம் , ந கேவலம் வ்யாப்தம் அபி⁴பந்நம் ச ம்ருத்யுநா வஶீக்ருதம் ச — கேந த³ர்ஶநலக்ஷணேந ஸாத⁴நேந யஜமாந: ம்ருத்யோராப்திமதி ம்ருத்யுகோ³சரத்வமதிக்ரம்ய முச்யதே ஸ்வதந்த்ர: ம்ருத்யோரவஶோ ப⁴வதீத்யர்த²: । நநு உத்³கீ³த² ஏவாபி⁴ஹிதம் யேநாதிமுச்யதே முக்²யப்ராணாத்மத³ர்ஶநேநேதி — பா³ட⁴முக்தம் ; யோ(அ)நுக்தோ விஶேஷஸ்தத்ர, தத³ர்தோ²(அ)யமாரம்ப⁴ இத்யதோ³ஷ: । ஹோத்ரா ருத்விஜா அக்³நிநா வாசா இத்யாஹ யாஜ்ஞவல்க்ய: । ஏதஸ்யார்த²ம் வ்யாசஷ்டே — க: புநர்ஹோதா யேந ம்ருத்யுமதிக்ராமதீதி உச்யதே — வாக்³வை யஜ்ஞஸ்ய யஜமாநஸ்ய, ‘யஜ்ஞோ வை யஜமாந:’ (ஶத. ப்³ராஹ்ம. 14 । 2 । 2 । 24) இதி ஶ்ருதே:, யஜ்ஞஸ்ய யஜமாநஸ்ய யா வாக் ஸைவ ஹோதா அதி⁴யஜ்ஞே ; கத²ம் ? தத் தத்ர யேயம் வாக் யஜ்ஞஸ்ய யஜமாநஸ்ய, ஸோ(அ)யம் ப்ரஸித்³தோ⁴(அ)க்³நி: அதி⁴தை³வதம் ; ததே³தத்த்ர்யந்நப்ரகரணே வ்யாக்²யாதம் ; ஸ சாக்³நி: ஹோதா, ‘அக்³நிர்வை ஹோதா’ (ஶத. ப்³ரா. 4 । 2 । 6) இதி ஶ்ருதே: । யதே³தத் யஜ்ஞஸ்ய ஸாத⁴நத்³வயம் — ஹோதா ச ருத்விக் அதி⁴யஜ்ஞம் , அத்⁴யாத்மம் ச வாக் , ஏதது³ப⁴யம் ஸாத⁴நத்³வயம் பரிச்சி²ந்நம் ம்ருத்யுநா ஆப்தம் ஸ்வாபா⁴விகாஜ்ஞாநாஸங்க³ப்ரயுக்தேந கர்மணா ம்ருத்யுநா ப்ரதிக்ஷணமந்யதா²த்வமாபத்³யமாநம் வஶீக்ருதம் ; தத் அநேநாதி⁴தை³வதரூபேணாக்³நிநா த்³ருஶ்யமாநம் யஜமாநஸ்ய யஜ்ஞஸ்ய ம்ருத்யோரதிமுக்தயே ப⁴வதி ; ததே³ததா³ஹ — ஸ முக்தி: ஸ ஹோதா அக்³நி: முக்தி: அக்³நிஸ்வரூபத³ர்ஶநமேவ முக்தி: ; யதை³வ ஸாத⁴நத்³வயமக்³நிரூபேண பஶ்யதி, ததா³நீமேவ ஹி ஸ்வாபா⁴விகாதா³ஸங்கா³ந்ம்ருத்யோர்விமுச்யதே ஆத்⁴யாத்மிகாத்பரிச்சி²ந்நரூபாத் ஆதி⁴பௌ⁴திகாச்ச ; தஸ்மாத் ஸ ஹோதா அக்³நிரூபேண த்³ருஷ்ட: முக்தி: முக்திஸாத⁴நம் யஜமாநஸ்ய । ஸா அதிமுக்தி: — யைவ ச முக்தி: ஸா அதிமுக்தி: அதிமுக்திஸாத⁴நமித்யர்த²: । ஸாத⁴நத்³வயஸ்ய பரிச்சி²ந்நஸ்ய யா அதி⁴தை³வதரூபேண அபரிச்சி²ந்நேந அக்³நிரூபேண த்³ருஷ்டி:, ஸா முக்தி: ; யா அஸௌ முக்தி: அதி⁴தை³வதத்³ருஷ்டி: ஸைவ — அத்⁴யாத்மாதி⁴பூ⁴தபரிச்சே²த³விஷயாங்கா³ஸ்பத³ம் ம்ருத்யுமதிக்ரம்ய அதி⁴தே³வதாத்வஸ்ய அக்³நிபா⁴வஸ்ய ப்ராப்திர்யா ப²லபூ⁴தா ஸா அதிமுக்திரித்யுச்யதே ; தஸ்யா அதிமுக்தேர்முக்திரேவ ஸாத⁴நமிதி க்ருத்வா ஸா அதிமுக்திரித்யாஹ । யஜமாநஸ்ய ஹி அதிமுக்தி: வாகா³தீ³நாமக்³ந்யாதி³பா⁴வ: இத்யுத்³கீ³த²ப்ரகரணே வ்யாக்²யாதம் ; தத்ர ஸாமாந்யேந முக்²யப்ராணத³ர்ஶநமாத்ரம் முக்திஸாத⁴நமுக்தம் , ந தத்³விஶேஷ: ; வாகா³தீ³நாமக்³ந்யாதி³த³ர்ஶநமிஹ விஶேஷோ வர்ண்யதே ; ம்ருத்யுப்ராப்த்யதிமுக்திஸ்து ஸைவ ப²லபூ⁴தா, யா உத்³கீ³த²ப்³ராஹ்மணேந வ்யாக்²யாதா ‘ம்ருத்யுமதிக்ராந்தோ தீ³ப்யதே’ (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 12), (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 13), (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 14), (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 15), (ப்³ரு. உ. 1 । 3 । 16), இத்யாத்³யா ॥

தத்ர ப்ரத²மம் முநேராபி⁴முக்²யமாபாத³யிதும் ஸம்போ³த⁴யதி —

யாஜ்ஞவல்க்யேதி ।

உக்தரீத்யா(அ)(அ)ஶ்வலப்ரஶ்நே ப்ரஸ்துதே தஸ்யோத்³கீ³தா²தி⁴காரேண ஸம்க³திமாஹ —

தத்ரேதி ।

மது⁴காண்டே³ பூர்வத்ர வ்யாக்²யாதே யது³த்³கீ³த²ப்ரகரணம் தஸ்மிநாஸம்க³பாப்மநோ ம்ருத்யோரபத்யய: ஸமுச்சிதேந கர்மணா ஸம்க்ஷேபதோ வ்யாக்²யாத இதி ஸம்ப³ந்த⁴: । தஸ்யைவோத்³கீ³த²த³ர்ஶநஸ்யேதி யாவத் । பரீக்ஷாவிஷயோ விசாரபூ⁴மிரியம் ப்ரஶ்நப்ரதிவசநரூபோ க்³ரந்த² இத்யர்த²: । தச்ச²ப்³த³: ஸமநந்தரநிர்தி³ஷ்டக்³ரந்த²விஷய: । த³ர்ஶநமுத்³கீ³தோ²பாஸநம் தஸ்ய விஶேஷோ வாகா³தே³ரக்³ந்யாத்³யாத்மத்வவிஜ்ஞாநம் தத்ஸித்³த்⁴யர்தோ²(அ)யம் ப்ரக்ரம: ।

ஏவமவாந்தரஸம்க³திமுக்த்வா ப்ரஶ்நாக்ஷராணி வ்யாசஷ்டே —

யதி³த³மிதி ।

ம்ருத்யுநா(அ)(அ)ப்தமித்யநேந ம்ருத்யுநா(அ)பி⁴பந்நமித்யஸ்ய க³தார்த²த்வமாஶங்க்யா(அ)(அ)ஹ —

ந கேவலமிதி ।

கர்மணோ ம்ருத்யுத்வாத்தேந ம்ருத்யோரத்யயாயோகா³த்தத³த்யயஸாத⁴நம் கிஞ்சித்³த³ர்ஶநமேவ வாச்யமித்யாஶயேந ப்ருச்ச²தி —

கேநேதி ।

த³ர்ஶநவிஷயம் ப்ரஶ்நமாக்ஷிபதி —

நந்விதி ।

யேந முக்²யப்ராணாத்மத³ர்ஶநேநாதிமுச்யதே தது³த்³கீ³த²ப்ரக்ரியாயாமேவோக்தம் ததா²ச ம்ருத்யோரத்யயோபாயஸ்ய விஜ்ஞாநஸ்ய நிர்ஜ்ஞாதத்வாத்கேநேதிப்ரஶ்நாநுபபத்திரிதி யோஜநா ।

தஸ்யைவ பரீக்ஷாவிஷயோ(அ)யமித்யாதா³வுக்தமாதா³ய பரிஹரதி —

பா³ட⁴மிதி ।

உத்³கீ³த²ப்ரகரணே வாகா³தே³ரக்³ந்யாத்³யாத்மத்வத³ர்ஶநரூபோ யோ விஶேஷோ வக்தவ்யோ(அ)பி நோக்தஸ்தது³க்த்யர்தோ²(அ)யம் ப்ரஶ்நப்ரதிவசநரூபோ க்³ரந்த² இதி க்ருத்வா கேநேத்யாதி³ப்ரஶோபபத்திரித்யர்த²: ।

கீத்³ருக்புநர்த³ர்ஶநம் ம்ருத்யுஜயஸாத⁴நம் ஹோத்ரேத்யாதா³வுக்தமித்யாஶங்க்யா(அ)(அ)ஹ —

ஏதஸ்யேதி ।

வ்யாசஷ்டே வாக்³வை யஜ்ஞஸ்யேதாதி³நேதி ஶேஷ: ।

வ்யாக்²யாநமேவ விஶத³யிதும் ப்ருச்ச²தி —

க: புநரிதி ।

த³ர்ஶநவிஷயம் த³ர்ஶயந்நுத்தரமாஹ —

உச்யத இதி ।

யஜ்ஞஶப்³த³ஸ்ய யஜமாநே வ்ருத்³த⁴ப்ரயோகோ³ நாஸ்தீத்யாஶங்க்யா(அ)(அ)ஹ —

யஜ்ஞ இதி ।

யஜமாநஸ்ய யா வாக³த்⁴யாத்மம் ஸைவாதி⁴யஜ்ஞே ஹோதா(அ)ஸ்து ததா²(அ)பி கத²ம் தயோர்தே³வதாத்மநா த³ர்ஶநமித்யாஹ —

கத²மிதி ।

தயோரக்³ந்யாத்மநா த³ர்ஶநமுத்தரவாக்யாவஷ்டம்பே⁴ந வ்யாசஷ்டே —

தத்தத்ரேதி ।

கத²ம் புநர்வாக³க்³ந்யோரேகத்வம் ததா³ஹ —

ததே³ததி³தி ।

தயோரேகத்வே(அ)பி குதோ ஹேதுஸ்ததை³க்யமித்யாஶங்க்யா(அ)(அ)ஹ —

ஸ சேதி ।

ஸ முக்திரித்யேதத³வதாரயிதும் பூ⁴மிகாம் கரோதி —

யதே³ததி³தி ।

ந கேவலமேதது³ப⁴யம் ம்ருத்யுநா ஸம்ஸ்ப்ருஷ்டமேவ கிந்து தேந வஶீக்ருதம் சேத்யாஹ —

ஸ்வாபா⁴விகேதி ।

ம்ருத்யுநா(அ)(அ)ப்தம் ம்ருத்யுநா(அ)பி⁴பந்நமித்யநயோரர்த²மநூத்³ய ஹோத்ரேத்யாதே³ரர்த²மநுவத³தி —

தத³நேநேதி ।

ஸாத⁴நத்³வயம் தச்ச²ப்³தா³ர்த²: । யஜமாநக்³ரஹணம் ஹோதுருபலக்ஷணம் ।

உக்தே(அ)ர்தே² ஸமநந்தரவாக்யமவதார்ய வ்யாகரோதி —

ததே³ததா³ஹேதி ।

முக்திஶப்³த³ஸ்தத்ஸாத⁴நவிஷய: ।

பதா³ர்த²முக்த்வா வாக்யார்த²மாஹ —

அக்³நிஸ்வரூபேதி ।

வாசோ ஹோதுஶ்சாக்³நிஸ்வரூபேண த³ர்ஶநமேவ முக்திஹேதுரிதி யாவத் ।

உக்தமர்த²ம் ப்ரபஞ்சயதி —

யதை³வேதி ।

ஸ முக்திரித்யஸ்யார்த²முபஸம்ஹரதி —

தஸ்மாதி³தி ।

வாக்யாந்தரம் ஸமுத்தா²ப்ய வ்யாசஷ்டே —

ஸா(அ)திமுக்திரிதி ।

முக்த்யதிமுக்த்யோரஸம்கீர்ணத்வம் த³ர்ஶயதி —

ஸாத⁴நத்³வயஸ்யேதி ।

ப்ராப்திரதிமுக்திரிதி ஸம்ப³ந்த⁴: ।

தாமேவ ஸம்க்³ருஹ்ணாதி —

யா ப²லபூ⁴தேதி ।

ப²லபூ⁴தாயாமக்³ந்யாதி³தே³வதாப்ராப்தௌ கத²மதிமுக்திஶப்³தோ³பபத்திரித்யாஶங்க்யா(அ)(அ)ஹ —

தஸ்யா இதி ।

நநு வாகா³தீ³நாமக்³ந்யாதி³பா⁴வோ(அ)த்ர ஶ்ரூயதே யஜமாநஸ்ய து ந கிஞ்சிது³ச்யதே தத்ரா(அ)(அ)ஹ —

யஜமாநஸ்யேதி ।

தர்ஹி தேநைவ க³தார்த²த்வாத³நர்த²கமித³ம் ப்³ராஹ்மணமித்யாஶங்க்ய பா³ட⁴மித்யாதி³நோக்தம் ஸ்மாரயதி —

தத்ரேதி ।

த³ர்ஶநவத்ப²லே(அ)பி விஶேஷ: ஸ்யாதி³த்யாஶங்க்யா(அ)(அ)ஹ —

ம்ருத்யுப்ராப்தீதி ॥3॥