ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯದಿದಂ ಸರ್ವಮಹೋರಾತ್ರಾಭ್ಯಾಮಾಪ್ತಂ ಸರ್ವಮಹೋರಾತ್ರಾಭ್ಯಾಮಭಿಪನ್ನಂ ಕೇನ ಯಜಮಾನೋಽಹೋರಾತ್ರಯೋರಾಪ್ತಿಮತಿಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಧ್ವರ್ಯುಣರ್ತ್ವಿಜಾ ಚಕ್ಷುಷಾದಿತ್ಯೇನ ಚಕ್ಷುರ್ವೈ ಯಜ್ಞಸ್ಯಾಧ್ವರ್ಯುಸ್ತದ್ಯದಿದಂ ಚಕ್ಷುಃ ಸೋಽಸಾವಾದಿತ್ಯಃ ಸೋಽಧ್ವರ್ಯುಃ ಸ ಮುಕ್ತಿಃ ಸಾತಿಮುಕ್ತಿಃ ॥ ೪ ॥
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ । ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾತ್ ಅಜ್ಞಾನಾಸಂಗಪ್ರಯುಕ್ತಾತ್ ಕರ್ಮಲಕ್ಷಣಾನ್ಮೃತ್ಯೋಃ ಅತಿಮುಕ್ತಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ; ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಸಾಸಂಗಸ್ಯ ಮೃತ್ಯೋರಾಶ್ರಯಭೂತಾನಾಂ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದಿಕರ್ಮಸಾಧನಾನಾಂ ಯೋ ವಿಪರಿಣಾಮಹೇತುಃ ಕಾಲಃ, ತಸ್ಮಾತ್ಕಾಲಾತ್ ಪೃಥಕ್ ಅತಿಮುಕ್ತಿರ್ವಕ್ತವ್ಯೇತೀದಮಾರಭ್ಯತೇ, ಕ್ರಿಯಾನುಷ್ಠಾನವ್ಯತಿರೇಕೇಣಾಪಿ ಪ್ರಾಕ್ ಊರ್ಧ್ವಂ ಚ ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಸಾಧನವಿಪರಿಣಾಮಹೇತುತ್ವೇನ ವ್ಯಾಪಾರದರ್ಶನಾತ್ಕಾಲಸ್ಯ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಪೃಥಕ್ ಕಾಲಾದತಿಮುಕ್ತಿರ್ವಕ್ತವ್ಯೇತ್ಯತ ಆಹ — ಯದಿದಂ ಸರ್ವಮಹೋರಾತ್ರಾಭ್ಯಾಮಾಪ್ತಮ್ , ಸ ಚ ಕಾಲೋ ದ್ವಿರೂಪಃ — ಅಹೋರಾತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣಃ ತಿಥ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಶ್ಚ ; ತತ್ರ ಅಹೋರಾತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣಾತ್ತಾವದತಿಮುಕ್ತಿಮಾಹ — ಅಹೋರಾತ್ರಾಭ್ಯಾಂ ಹಿ ಸರ್ವಂ ಜಾಯತೇ ವರ್ಧತೇ ವಿನಶ್ಯತಿ ಚ, ತಥಾ ಯಜ್ಞಸಾಧನಂ ಚ — ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಚಕ್ಷುಃ ಅಧ್ವರ್ಯುಶ್ಚ ; ಶಿಷ್ಟಾನ್ಯಕ್ಷರಾಣಿ ಪೂರ್ವವನ್ನೇಯಾನಿ ; ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಚಕ್ಷುರಧ್ವರ್ಯುಶ್ಚ ಸಾಧನದ್ವಯಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಭೂತಪರಿಚ್ಛೇದಂ ಹಿತ್ವಾ ಅಧಿದೈವತಾತ್ಮನಾ ದೃಷ್ಟಂ ಯತ್ ಸ ಮುಕ್ತಿಃ — ಸೋಽಧ್ವರ್ಯುಃ ಆದಿತ್ಯಭಾವೇನ ದೃಷ್ಟೋ ಮುಕ್ತಿಃ ; ಸೈವ ಮುಕ್ತಿರೇವ ಅತಿಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಪೂರ್ವವತ್ ; ಆದಿತ್ಯಾತ್ಮಭಾವಮಾಪನ್ನಸ್ಯ ಹಿ ನಾಹೋರಾತ್ರೇ ಸಂಭವತಃ ॥

ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಮವತಾರ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ —

ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ।

ಆಶ್ರಯಭೂತಾನಿ ಕಾನಿ ತಾನೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದೀತಿ ।

ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಮನ್ಯಥಾತ್ವಂ ವಿಪರಿಣಾಮಃ । ಅಗ್ನ್ಯಾದಿಸಾಧನಾನ್ಯಾಶ್ರಿತ್ಯ ಕಾಮ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಮೃತ್ಯುಶಬ್ದಿತಮುತ್ಪದ್ಯತೇ ತೇಷಾಂ ಸಾಧನಾನಾಂ ವಿಪರಿಣಾಮಹೇತುತ್ವಾತ್ಕಾಲೋ ಮೃತ್ಯುಸ್ತತೋಽತಿಮುಕ್ತಿರ್ವಕ್ತವ್ಯೇತ್ಯುತ್ತರಗ್ರಂಥಾರಂಭ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕರ್ಮಣೋ ಮುಕ್ತಿರುಕ್ತಾ ಚೇತ್ಕಾಲಾದಪಿ ಸೋಕ್ತೈವ ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಂತರ್ಭಾವೇನ ಮೃತ್ಯುತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಪೃಥಗಿತಿ ।

ಕರ್ಮನಿರಪೇಕ್ಷತಯಾ ಕಾಲಸ್ಯ ಮೃತ್ಯುತ್ವಂ ವ್ಯುತ್ಪಾದಯತಿ —

ಕ್ರಿಯೇತಿ ।

ಕಾಲಸ್ಯ ಪೃಥಙ್ಮೃತ್ಯುತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಉತ್ತರಗ್ರಂಥಸ್ಥಪ್ರಶ್ನಯೋರ್ವಿಷಯಂ ಭೇತ್ತುಂ ಕಾಲಂ ಭಿನತ್ತಿ —

ಸ ಚೇತಿ ।

ಆದಿತ್ಯಶ್ಚಂದ್ರಶ್ಚೇತಿ ಕರ್ತೃಭೇದಾದ್ವೈವಿಧ್ಯಮುನ್ನೇಯಮ್ ।

ಕಾಲಸ್ಯ ದೈರೂಪ್ಯೇ ಸತ್ಯಾದ್ಯಕಂಡಿಕಾವಿಷಯಮಾಹ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಅಹೋರಾತ್ರಯೋರ್ಮೃತ್ಯುತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ತಾಭ್ಯಾಮತಿಮುಕ್ತಿರ್ವಕ್ತವ್ಯಾ ತದೇವ ಕಥಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅಹೋರಾತ್ರಾಭ್ಯಾಮಿತಿ ।

ಯಜ್ಞಸಾಧನಂ ಚ ತಥಾ ತಾಭ್ಯಾಂ ಜಾಯತೇ ವರ್ಧತೇ ನಶ್ಯತಿ ಚೇತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಪ್ರತಿವಚನವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಯಜ್ಞಶಬ್ದಾರ್ಥಮಾಹ —

ಯಜಮಾನಸ್ಯೇತಿ ।

ಸ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ಯಜಮಾನಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ತಸ್ಯೈವಾಕ್ಷರಾರ್ಥಂ ಕಥಯತಿ —

ಸೋಽಧ್ವರ್ಯುರಿತಿ ।

ಯಥೋಕ್ತರೀತ್ಯಾಽಽದಿತ್ಯಾತ್ಮತ್ವೇಽಪಿ ಕಥಮಹೋರಾತ್ರಲಕ್ಷಣಾನ್ಮೃತ್ಯೋರತಿರಿಮುಕ್ತಿರತ ಆಹ —

ಆದಿತ್ಯೇತಿ ।

’ನೋದೇತಾ ನಾಸ್ತಮೇತಾ’ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರಾದಿತ್ಯೇ ವಸ್ತುತೋ ನಾಹೋರಾತ್ರೇ ಸ್ತಃ । ತಥಾ ಚ ತದಾತ್ಮನಿ ವಿದುಷ್ಯಪಿ ನ ತೇ ಸಂಭವತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥೪॥