ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯದಿದಂ ಸರ್ವಂ ಮೃತ್ಯುನಾಪ್ತಂ ಸರ್ವಂ ಮೃತ್ಯುನಾಭಿಪನ್ನಂ ಕೇನ ಯಜಮಾನೋ ಮೃತ್ಯೋರಾಪ್ತಿಮತಿಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಹೋತ್ರರ್ತ್ವಿಜಾಗ್ನಿನಾ ವಾಚಾ ವಾಗ್ವೈ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಹೋತಾ ತದ್ಯೇಯಂ ವಾಕ್ಸೋಽಯಮಗ್ನಿಃ ಸ ಹೋತಾ ಸ ಮುಕ್ತಿಃ ಸಾತಿಮುಕ್ತಿಃ ॥ ೩ ॥
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ । ತತ್ರ ಮಧುಕಾಂಡೇ ಪಾಂಕ್ತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ದರ್ಶನಸಮುಚ್ಚಿತೇನ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಮೃತ್ಯೋರತ್ಯಯೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ಉದ್ಗೀಥಪ್ರಕರಣೇ ಸಂಕ್ಷೇಪತಃ ; ತಸ್ಯೈವ ಪರೀಕ್ಷಾವಿಷಯೋಽಯಮಿತಿ ತದ್ಗತದರ್ಶನವಿಶೇಷಾರ್ಥೋಽಯಂ ವಿಸ್ತರ ಆರಭ್ಯತೇ । ಯದಿದಂ ಸಾಧನಜಾತಮ್ ಅಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಃ ಋತ್ವಿಗಗ್ನ್ಯಾದಿ ಮೃತ್ಯುನಾ ಕರ್ಮಲಕ್ಷಣೇನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಸಂಗಸಹಿತೇನ ಆಪ್ತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಮ್ , ನ ಕೇವಲಂ ವ್ಯಾಪ್ತಮ್ ಅಭಿಪನ್ನಂ ಚ ಮೃತ್ಯುನಾ ವಶೀಕೃತಂ ಚ — ಕೇನ ದರ್ಶನಲಕ್ಷಣೇನ ಸಾಧನೇನ ಯಜಮಾನಃ ಮೃತ್ಯೋರಾಪ್ತಿಮತಿ ಮೃತ್ಯುಗೋಚರತ್ವಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಮುಚ್ಯತೇ ಸ್ವತಂತ್ರಃ ಮೃತ್ಯೋರವಶೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಉದ್ಗೀಥ ಏವಾಭಿಹಿತಮ್ ಯೇನಾತಿಮುಚ್ಯತೇ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾತ್ಮದರ್ಶನೇನೇತಿ — ಬಾಢಮುಕ್ತಮ್ ; ಯೋಽನುಕ್ತೋ ವಿಶೇಷಸ್ತತ್ರ, ತದರ್ಥೋಽಯಮಾರಂಭ ಇತ್ಯದೋಷಃ । ಹೋತ್ರಾ ಋತ್ವಿಜಾ ಅಗ್ನಿನಾ ವಾಚಾ ಇತ್ಯಾಹ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಃ । ಏತಸ್ಯಾರ್ಥಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ — ಕಃ ಪುನರ್ಹೋತಾ ಯೇನ ಮೃತ್ಯುಮತಿಕ್ರಾಮತೀತಿ ಉಚ್ಯತೇ — ವಾಗ್ವೈ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಯಜಮಾನಸ್ಯ, ‘ಯಜ್ಞೋ ವೈ ಯಜಮಾನಃ’ (ಶತ. ಬ್ರಾಹ್ಮ. ೧೪ । ೨ । ೨ । ೨೪) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ, ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಯಾ ವಾಕ್ ಸೈವ ಹೋತಾ ಅಧಿಯಜ್ಞೇ ; ಕಥಮ್ ? ತತ್ ತತ್ರ ಯೇಯಂ ವಾಕ್ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಯಜಮಾನಸ್ಯ, ಸೋಽಯಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಽಗ್ನಿಃ ಅಧಿದೈವತಮ್ ; ತದೇತತ್ತ್ರ್ಯನ್ನಪ್ರಕರಣೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ; ಸ ಚಾಗ್ನಿಃ ಹೋತಾ, ‘ಅಗ್ನಿರ್ವೈ ಹೋತಾ’ (ಶತ. ಬ್ರಾ. ೪ । ೨ । ೬) ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ । ಯದೇತತ್ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಸಾಧನದ್ವಯಮ್ — ಹೋತಾ ಚ ಋತ್ವಿಕ್ ಅಧಿಯಜ್ಞಮ್ , ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚ ವಾಕ್ , ಏತದುಭಯಂ ಸಾಧನದ್ವಯಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ಮೃತ್ಯುನಾ ಆಪ್ತಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾಜ್ಞಾನಾಸಂಗಪ್ರಯುಕ್ತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಮೃತ್ಯುನಾ ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಮನ್ಯಥಾತ್ವಮಾಪದ್ಯಮಾನಂ ವಶೀಕೃತಮ್ ; ತತ್ ಅನೇನಾಧಿದೈವತರೂಪೇಣಾಗ್ನಿನಾ ದೃಶ್ಯಮಾನಂ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಮೃತ್ಯೋರತಿಮುಕ್ತಯೇ ಭವತಿ ; ತದೇತದಾಹ — ಸ ಮುಕ್ತಿಃ ಸ ಹೋತಾ ಅಗ್ನಿಃ ಮುಕ್ತಿಃ ಅಗ್ನಿಸ್ವರೂಪದರ್ಶನಮೇವ ಮುಕ್ತಿಃ ; ಯದೈವ ಸಾಧನದ್ವಯಮಗ್ನಿರೂಪೇಣ ಪಶ್ಯತಿ, ತದಾನೀಮೇವ ಹಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾದಾಸಂಗಾನ್ಮೃತ್ಯೋರ್ವಿಮುಚ್ಯತೇ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾತ್ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನರೂಪಾತ್ ಆಧಿಭೌತಿಕಾಚ್ಚ ; ತಸ್ಮಾತ್ ಸ ಹೋತಾ ಅಗ್ನಿರೂಪೇಣ ದೃಷ್ಟಃ ಮುಕ್ತಿಃ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನಂ ಯಜಮಾನಸ್ಯ । ಸಾ ಅತಿಮುಕ್ತಿಃ — ಯೈವ ಚ ಮುಕ್ತಿಃ ಸಾ ಅತಿಮುಕ್ತಿಃ ಅತಿಮುಕ್ತಿಸಾಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾಧನದ್ವಯಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಯಾ ಅಧಿದೈವತರೂಪೇಣ ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇನ ಅಗ್ನಿರೂಪೇಣ ದೃಷ್ಟಿಃ, ಸಾ ಮುಕ್ತಿಃ ; ಯಾ ಅಸೌ ಮುಕ್ತಿಃ ಅಧಿದೈವತದೃಷ್ಟಿಃ ಸೈವ — ಅಧ್ಯಾತ್ಮಾಧಿಭೂತಪರಿಚ್ಛೇದವಿಷಯಾಂಗಾಸ್ಪದಂ ಮೃತ್ಯುಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಅಧಿದೇವತಾತ್ವಸ್ಯ ಅಗ್ನಿಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಯಾ ಫಲಭೂತಾ ಸಾ ಅತಿಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ; ತಸ್ಯಾ ಅತಿಮುಕ್ತೇರ್ಮುಕ್ತಿರೇವ ಸಾಧನಮಿತಿ ಕೃತ್ವಾ ಸಾ ಅತಿಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ । ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಹಿ ಅತಿಮುಕ್ತಿಃ ವಾಗಾದೀನಾಮಗ್ನ್ಯಾದಿಭಾವಃ ಇತ್ಯುದ್ಗೀಥಪ್ರಕರಣೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ; ತತ್ರ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣದರ್ಶನಮಾತ್ರಂ ಮುಕ್ತಿಸಾಧನಮುಕ್ತಮ್ , ನ ತದ್ವಿಶೇಷಃ ; ವಾಗಾದೀನಾಮಗ್ನ್ಯಾದಿದರ್ಶನಮಿಹ ವಿಶೇಷೋ ವರ್ಣ್ಯತೇ ; ಮೃತ್ಯುಪ್ರಾಪ್ತ್ಯತಿಮುಕ್ತಿಸ್ತು ಸೈವ ಫಲಭೂತಾ, ಯಾ ಉದ್ಗೀಥಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ‘ಮೃತ್ಯುಮತಿಕ್ರಾಂತೋ ದೀಪ್ಯತೇ’ (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೨), (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೩), (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೪), (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೫), (ಬೃ. ಉ. ೧ । ೩ । ೧೬), ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ ॥

ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ಮುನೇರಾಭಿಮುಖ್ಯಮಾಪಾದಯಿತುಂ ಸಂಬೋಧಯತಿ —

ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ।

ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾಽಽಶ್ವಲಪ್ರಶ್ನೇ ಪ್ರಸ್ತುತೇ ತಸ್ಯೋದ್ಗೀಥಾಧಿಕಾರೇಣ ಸಂಗತಿಮಾಹ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ಮಧುಕಾಂಡೇ ಪೂರ್ವತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೇ ಯದುದ್ಗೀಥಪ್ರಕರಣಂ ತಸ್ಮಿನಾಸಂಗಪಾಪ್ಮನೋ ಮೃತ್ಯೋರಪತ್ಯಯಃ ಸಮುಚ್ಚಿತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ಸಂಕ್ಷೇಪತೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತ ಇತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತಸ್ಯೈವೋದ್ಗೀಥದರ್ಶನಸ್ಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಪರೀಕ್ಷಾವಿಷಯೋ ವಿಚಾರಭೂಮಿರಿಯಂ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನರೂಪೋ ಗ್ರಂಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಚ್ಛಬ್ದಃ ಸಮನಂತರನಿರ್ದಿಷ್ಟಗ್ರಂಥವಿಷಯಃ । ದರ್ಶನಮುದ್ಗೀಥೋಪಾಸನಂ ತಸ್ಯ ವಿಶೇಷೋ ವಾಗಾದೇರಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥೋಽಯಂ ಪ್ರಕ್ರಮಃ ।

ಏವಮವಾಂತರಸಂಗತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರಶ್ನಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಯದಿದಮಿತಿ ।

ಮೃತ್ಯುನಾಽಽಪ್ತಮಿತ್ಯನೇನ ಮೃತ್ಯುನಾಽಭಿಪನ್ನಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಗತಾರ್ಥತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ನ ಕೇವಲಮಿತಿ ।

ಕರ್ಮಣೋ ಮೃತ್ಯುತ್ವಾತ್ತೇನ ಮೃತ್ಯೋರತ್ಯಯಾಯೋಗಾತ್ತದತ್ಯಯಸಾಧನಂ ಕಿಂಚಿದ್ದರ್ಶನಮೇವ ವಾಚ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಯೇನ ಪೃಚ್ಛತಿ —

ಕೇನೇತಿ ।

ದರ್ಶನವಿಷಯಂ ಪ್ರಶ್ನಮಾಕ್ಷಿಪತಿ —

ನನ್ವಿತಿ ।

ಯೇನ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಾತ್ಮದರ್ಶನೇನಾತಿಮುಚ್ಯತೇ ತದುದ್ಗೀಥಪ್ರಕ್ರಿಯಾಯಾಮೇವೋಕ್ತಂ ತಥಾಚ ಮೃತ್ಯೋರತ್ಯಯೋಪಾಯಸ್ಯ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿರ್ಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್ಕೇನೇತಿಪ್ರಶ್ನಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಯೋಜನಾ ।

ತಸ್ಯೈವ ಪರೀಕ್ಷಾವಿಷಯೋಽಯಮಿತ್ಯಾದಾವುಕ್ತಮಾದಾಯ ಪರಿಹರತಿ —

ಬಾಢಮಿತಿ ।

ಉದ್ಗೀಥಪ್ರಕರಣೇ ವಾಗಾದೇರಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮತ್ವದರ್ಶನರೂಪೋ ಯೋ ವಿಶೇಷೋ ವಕ್ತವ್ಯೋಽಪಿ ನೋಕ್ತಸ್ತದುಕ್ತ್ಯರ್ಥೋಽಯಂ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನರೂಪೋ ಗ್ರಂಥ ಇತಿ ಕೃತ್ವಾ ಕೇನೇತ್ಯಾದಿಪ್ರಶೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕೀದೃಕ್ಪುನರ್ದರ್ಶನಂ ಮೃತ್ಯುಜಯಸಾಧನಂ ಹೋತ್ರೇತ್ಯಾದಾವುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಏತಸ್ಯೇತಿ ।

ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ ವಾಗ್ವೈ ಯಜ್ಞಸ್ಯೇತಾದಿನೇತಿ ಶೇಷಃ ।

ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮೇವ ವಿಶದಯಿತುಂ ಪೃಚ್ಛತಿ —

ಕಃ ಪುನರಿತಿ ।

ದರ್ಶನವಿಷಯಂ ದರ್ಶಯನ್ನುತ್ತರಮಾಹ —

ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ।

ಯಜ್ಞಶಬ್ದಸ್ಯ ಯಜಮಾನೇ ವೃದ್ಧಪ್ರಯೋಗೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಯಜ್ಞ ಇತಿ ।

ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಯಾ ವಾಗಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಸೈವಾಧಿಯಜ್ಞೇ ಹೋತಾಽಸ್ತು ತಥಾಽಪಿ ಕಥಂ ತಯೋರ್ದೇವತಾತ್ಮನಾ ದರ್ಶನಮಿತ್ಯಾಹ —

ಕಥಮಿತಿ ।

ತಯೋರಗ್ನ್ಯಾತ್ಮನಾ ದರ್ಶನಮುತ್ತರವಾಕ್ಯಾವಷ್ಟಂಭೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ತತ್ತತ್ರೇತಿ ।

ಕಥಂ ಪುನರ್ವಾಗಗ್ನ್ಯೋರೇಕತ್ವಂ ತದಾಹ —

ತದೇತದಿತಿ ।

ತಯೋರೇಕತ್ವೇಽಪಿ ಕುತೋ ಹೇತುಸ್ತದೈಕ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸ ಚೇತಿ ।

ಸ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯೇತದವತಾರಯಿತುಂ ಭೂಮಿಕಾಂ ಕರೋತಿ —

ಯದೇತದಿತಿ ।

ನ ಕೇವಲಮೇತದುಭಯಂ ಮೃತ್ಯುನಾ ಸಂಸ್ಪೃಷ್ಟಮೇವ ಕಿಂತು ತೇನ ವಶೀಕೃತಂ ಚೇತ್ಯಾಹ —

ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇತಿ ।

ಮೃತ್ಯುನಾಽಽಪ್ತಂ ಮೃತ್ಯುನಾಽಭಿಪನ್ನಮಿತ್ಯನಯೋರರ್ಥಮನೂದ್ಯ ಹೋತ್ರೇತ್ಯಾದೇರರ್ಥಮನುವದತಿ —

ತದನೇನೇತಿ ।

ಸಾಧನದ್ವಯಂ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಯಜಮಾನಗ್ರಹಣಂ ಹೋತುರುಪಲಕ್ಷಣಮ್ ।

ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಸಮನಂತರವಾಕ್ಯಮವತಾರ್ಯ ವ್ಯಾಕರೋತಿ —

ತದೇತದಾಹೇತಿ ।

ಮುಕ್ತಿಶಬ್ದಸ್ತತ್ಸಾಧನವಿಷಯಃ ।

ಪದಾರ್ಥಮುಕ್ತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ಅಗ್ನಿಸ್ವರೂಪೇತಿ ।

ವಾಚೋ ಹೋತುಶ್ಚಾಗ್ನಿಸ್ವರೂಪೇಣ ದರ್ಶನಮೇವ ಮುಕ್ತಿಹೇತುರಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ಯದೈವೇತಿ ।

ಸ ಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಮುಪಸಂಹರತಿ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ವಾಕ್ಯಾಂತರಂ ಸಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಸಾಽತಿಮುಕ್ತಿರಿತಿ ।

ಮುಕ್ತ್ಯತಿಮುಕ್ತ್ಯೋರಸಂಕೀರ್ಣತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ —

ಸಾಧನದ್ವಯಸ್ಯೇತಿ ।

ಪ್ರಾಪ್ತಿರತಿಮುಕ್ತಿರಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ ।

ತಾಮೇವ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ —

ಯಾ ಫಲಭೂತೇತಿ ।

ಫಲಭೂತಾಯಾಮಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವತಾಪ್ರಾಪ್ತೌ ಕಥಮತಿಮುಕ್ತಿಶಬ್ದೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ತಸ್ಯಾ ಇತಿ ।

ನನು ವಾಗಾದೀನಾಮಗ್ನ್ಯಾದಿಭಾವೋಽತ್ರ ಶ್ರೂಯತೇ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ತು ನ ಕಿಂಚಿದುಚ್ಯತೇ ತತ್ರಾಽಽಹ —

ಯಜಮಾನಸ್ಯೇತಿ ।

ತರ್ಹಿ ತೇನೈವ ಗತಾರ್ಥತ್ವಾದನರ್ಥಕಮಿದಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಬಾಢಮಿತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಂ ಸ್ಮಾರಯತಿ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ದರ್ಶನವತ್ಫಲೇಽಪಿ ವಿಶೇಷಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಮೃತ್ಯುಪ್ರಾಪ್ತೀತಿ ॥೩॥