ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್
ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯಃಪ್ರಥಮಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್
ಆನಂದಗಿರಿಟೀಕಾ (ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ)
 
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇತಿ ಹೋವಾಚ ಯದಿದಮಂತರಿಕ್ಷಮನಾರಂಬಣಮಿವ ಕೇನಾಕ್ರಮೇಣ ಯಜಮಾನಃ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಮಾಕ್ರಮತ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣರ್ತ್ವಿಜಾ ಮನಸಾ ಚಂದ್ರೇಣ ಮನೋ ವೈ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾ ತದ್ಯದಿದಂ ಮನಃ ಸೋಽಸೌ ಚಂದ್ರಃ ಸ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಸ ಮುಕ್ತಿಃ ಸಾತಿಮುಕ್ತಿರಿತ್ಯತಿಮೋಕ್ಷಾ ಅಥ ಸಂಪದಃ ॥ ೬ ॥
ಮೃತ್ಯೋಃ ಕಾಲಾತ್ ಅತಿಮುಕ್ತಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ಯಜಮಾನಸ್ಯ । ಸೋಽತಿಮುಚ್ಯಮಾನಃ ಕೇನಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಪರಿಚ್ಛೇದವಿಷಯಂ ಮೃತ್ಯುಮತೀತ್ಯ ಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ — ಅತಿಮುಚ್ಯತೇ — ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ — ಯದಿದಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಅಂತರಿಕ್ಷಮ್ ಆಕಾಶಃ ಅನಾರಂಬಣಮ್ ಅನಾಲಂಬನಮ್ ಇವ - ಶಬ್ದಾತ್ ಅಸ್ತ್ಯೇವ ತತ್ರಾಲಂಬನಮ್ , ತತ್ತು ನ ಜ್ಞಾಯತೇ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಯತ್ತು ತತ್ ಅಜ್ಞಾಯಮಾನಮಾಲಂಬನಮ್ , ತತ್ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಕೇನೇತಿ ಪೃಚ್ಛ್ಯತೇ, ಅನ್ಯಥಾ ಫಲಪ್ರಾಪ್ತೇರಸಂಭವಾತ್ ; ಯೇನಾವಷ್ಟಂಭೇನ ಆಕ್ರಮೇಣ ಯಜಮಾನಃ ಕರ್ಮಫಲಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯಮಾನಃ ಅತಿಮುಚ್ಯತೇ, ಕಿಂ ತದಿತಿ ಪ್ರಶ್ನವಿಷಯಃ ; ಕೇನ ಆಕ್ರಮೇಣ ಯಜಮಾನಃ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಮಾಕ್ರಮತ ಇತಿ — ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಂ ಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಅತಿಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಋತ್ವಿಜಾ ಮನಸಾ ಚಂದ್ರೇಣೇತ್ಯಕ್ಷರನ್ಯಾಸಃ ಪೂರ್ವವತ್ । ತತ್ರಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಯದಿದಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಮನಃ, ಸೋಽಸೌ ಚಂದ್ರಃ ಅಧಿದೈವಮ್ ; ಮನೋಽಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚಂದ್ರಮಾ ಅಧಿದೈವತಮಿತಿ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ; ಸ ಏವ ಚಂದ್ರಮಾ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಋತ್ವಿಕ್ ತೇನ — ಅಧಿಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ ರೂಪಮ್ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚ ಮನಸಃ ಏತತ್ ದ್ವಯಮ್ ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇನ ಚಂದ್ರಮಸೋ ರೂಪೇಣ ಪಶ್ಯತಿ ; ತೇನ ಚಂದ್ರಮಸಾ ಮನಸಾ ಅವಲಂಬನೇನ ಕರ್ಮಫಲಂ ಸ್ವರ್ಗಂ ಲೋಕಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ಅತಿಮುಚ್ಯತೇ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಇತೀತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾರ್ಥಂ ವಚನಮ್ ; ಇತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಕಾರಾ ಮೃತ್ಯೋರತಿಮೋಕ್ಷಾಃ ; ಸರ್ವಾಣಿ ಹಿ ದರ್ಶನಪ್ರಕಾರಾಣಿ ಯಜ್ಞಾಂಗವಿಷಯಾಣ್ಯಸ್ಮಿನ್ನವಸರೇ ಉಕ್ತಾನೀತಿ ಕೃತ್ವಾ ಉಪಸಂಹಾರಃ — ಇತ್ಯತಿಮೋಕ್ಷಾಃ — ಏವಂ ಪ್ರಕಾರಾ ಅತಿಮೋಕ್ಷಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥ ಸಂಪದಃ ಅಥ ಅಧುನಾ ಸಂಪದ ಉಚ್ಯಂತೇ । ಸಂಪನ್ನಾಮ ಕೇನಚಿತ್ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಫಲವತಾಂ ತತ್ಫಲಾಯ ಸಂಪಾದನಮ್ , ಸಂಪತ್ಫಲಸ್ಯೈವ ವಾ ; ಸರ್ವೋತ್ಸಾಹೇನ ಫಲಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರಯತಮಾನಾನಾಂ ಕೇನಚಿದ್ವೈಗುಣ್ಯೇನಾಸಂಭವಃ ; ತತ್ ಇದಾನೀಮಾಹಿತಾಗ್ನಿಃ ಸನ್ ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಕರ್ಮ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಂ ಯಥಾಸಂಭವಮಾದಾಯ ಆಲಂಬನೀಕೃತ್ಯ ಕರ್ಮಫಲವಿದ್ವತ್ತಾಯಾಂ ಸತ್ಯಾಂ ಯತ್ಕರ್ಮಫಲಕಾಮೋ ಭವತಿ, ತದೇವ ಸಂಪಾದಯತಿ ; ಅನ್ಯಥಾ ರಾಜಸೂಯಾಶ್ವಮೇಧಪುರುಷಮೇಧಸರ್ವಮೇಧಲಕ್ಷಣಾನಾಮಧಿಕೃತಾನಾಂ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಮಪಿ ಅಸಂಭವಃ — ತೇಷಾಂ ತತ್ಪಾಠಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥ ಏವ ಕೇವಲಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಯದಿ ತತ್ಫಲಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಃ ಕಶ್ಚನ ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ತಸ್ಮಾತ್ ತೇಷಾಂ ಸಂಪದೈವ ತತ್ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಿಃ, ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಪದಾಮಪಿ ಫಲವತ್ತ್ವಮ್ , ಅತಃ ಸಂಪದಂ ಆರಭ್ಯಂತೇ ॥

ಯದಿದಮಂತರಿಕ್ಷಮಿತ್ಯಾದಿ ಪ್ರಶ್ನಾಂತರಂ ವೃತ್ತಾನುವಾದಪೂರ್ವಕಮುಪಾದತ್ತೇ —

ಮೃತ್ಯೋರಿತಿ ।

ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಭಾವೇನ ಕ್ರಿಯಾಪದೇ ನೇತವ್ಯೇ । ಇತ್ಯೇತತ್ಪ್ರಶ್ನರೂಪಮುಚ್ಯತೇ ಸಮನಂತರವಾಕ್ಯೇನೇತಿ ಯಾವತ್ ।

ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ —

ಯದಿದಮಿತಿ ।

ಕೇನೇತಿಪ್ರಶ್ನಸ್ಯ ವಿಷಯಾಮಾಹ —

ಯತ್ತ್ವಿತಿ ।

ಪ್ರಶ್ನವಿಷಯಂ ಪ್ರಪಂಚಯತಿ —

ಅನ್ಯಥೇತಿ ।

ಆಲಂಬನಮಂತರೇಣೇತಿ ಯಾವತ್ ।

ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯೋಪಸಂಹರತಿ —

ಕೇನೇತಿ ।

ಅಕ್ಷರನ್ಯಾಸೋಽಕ್ಷರಾಣಾಮರ್ಥೇಷು ವೃತ್ತಿರಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಮನೋ ವೈ ಯಜ್ಞಸ್ಯೇತ್ಯಾದೇರರ್ಥಮಾಹ —

ತತ್ರೇತಿ ।

ವ್ಯವಹಾರಭೂಮಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಃ ।

ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ —

ತೇನೇತಿ ।

ತೃತೀಯಾ ತೃತೀಯಾಭ್ಯಾಂ ಸಂಬಧ್ಯತೇ ।

ದರ್ಶನಫಲಮಾಹ —

ತೇನೇತಿ ।

ವಾಗಾದೀನಾಮಗ್ನ್ಯಾದಿಭಾವೇನ ದರ್ಶನಮುಕ್ತಂ ತ್ವಗಾದೀನಾಂ ತು ವಾಯ್ವಾದಿಭಾವೇನ ದರ್ಶನಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ತತ್ಕಥಂ ವಕ್ತವ್ಯಶೇಷೇ ಸತ್ಯುಪಸಂಹಾರೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಸರ್ವಾಣೀತಿ ।

ವಾಗಾದಾವುಕ್ತನ್ಯಾಯಸ್ಯ ತ್ವಗಾದಾವತಿದೇಶೋಽತ್ರ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯಾಹ —

ಏವಂ ಪ್ರಕಾರಾ ಇತಿ ।

ಅಥಶಬ್ದೋ ದರ್ಶನಪ್ರಭೇದಕಥನಾನಂತರ್ಯಾರ್ಥಃ ।

ಕೇಯಂ ಸಂಪನ್ನಾಮೇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ —

ಸಂಪನ್ನಾಮೇತಿ ।

ಉತ್ತರಮಾಹ —

ಕೇನಚಿದಿತಿ ।

ಮಹತಾಂ ಫಲವತಾಮಶ್ವಮೇಧಾದಿಕರ್ಮಣಾಂ ಕರ್ಮತ್ವಾದಿನಾ ಸಾಮಾನ್ಯೇನಾಲ್ಪೀಯಸ್ಸು ಕರ್ಮಸು ವಿವಕ್ಷಿತಫಲಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸಂಪತ್ತಿಸ್ಸಂಪದುಚ್ಯತೇ । ಯಥಾಶಕ್ತ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿನಿರ್ವರ್ತನೇನಾಶ್ವಮೇಧಾದಿ ಮಯಾ ನಿರ್ವರ್ತ್ಯತ ಇತಿ ಧ್ಯಾನಂ ಸಂಪದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದ್ವಾ ಫಲಸ್ಯೈವ ದೇವಲೋಕಾದೇರುಜ್ಜ್ವಲತ್ವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯೇನಾಽಽಜ್ಯಾದ್ಯಾಹುತಿಷು ಸಂಪಾದನಂ ಸಂಪದಿತ್ಯಾಹ —

ಫಲಸ್ಯೇತಿ ।

ಸಂಪದನುಷ್ಠಾನಾವಸರಮಾದರ್ಶಯತಿ —

ಸರ್ವೋತ್ಸಾಹೇನೇತಿ ।

ಅಸಂಭವೋಽನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಯದೇತಿ ಶೇಷಃ । ಕರ್ಮಿಣಾಮೇವ ಸಂಪದನುಷ್ಠಾನೇಽವಿಕಾರ ಇತಿ ದರ್ಶಯಿತುಮಾಹಿತಾಗ್ನಿಃ ಸನ್ನಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದೀನಾಮಿತಿ ನಿರ್ಧಾರಣೇ ಷಷ್ಠೀ । ಯಥಾಸಂಭವಂ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾನುರೂಪಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಆದಾಯೇತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಾಲಂಬನೀಕೃತ್ಯೇತಿ ।

ನ ಕೇವಲಂ ಕರ್ಮಿತ್ವಮೇವ ಸಂಪದನುಷ್ಠಾತುರಪೇಕ್ಷ್ಯತೇ ಕಿಂತು ತತ್ಫಲವಿದ್ಯಾವತ್ತ್ವಮಪೀತ್ಯಾಹ —

ಕರ್ಮೇತಿ ।

ತದೇವ ಕರ್ಮಫಲಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕರ್ಮಾಣ್ಯೇವ ಫಲವಂತಿ ನ ಸಂಪದಸ್ತತ್ಕಥಂ ತಾಸಾಂ ಕಾರ್ಯತೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಽಽಹ —

ಅನ್ಯಥೇತಿ ।

ವಿಹಿತಾಧ್ಯಯನಸ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾನುಷ್ಠಾನಾದಿಪರಂಪರಯಾ ಫಲವತ್ತ್ವಮಿಷ್ಟಮ್ । ನ ಚಾಶ್ವಮೇಧಾದಿಷು ಸರ್ವೇಷಾಮನುಷ್ಠಾನಸಂಭವಃ ಕರ್ಮಸ್ವಧಿಕೃತಾನಾಮಪಿ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಂ ಕೇಷಾಂಚಿದನುಷ್ಠಾನಾಸಂಭವಾದತಸ್ತೇಷಾಂ ತದಧ್ಯಯನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಸಂಪದಾಮಪಿ ಫಲವತ್ತ್ವಮೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಮಹತೋಽಶ್ವಮೇಧಾದಿಫಲಸ್ಯ ಕಥಮಲ್ಪೀಯಸ್ಯಾ ಸಂಪದಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಽಽಹ —

ಯದೀತಿ ।

ತದಾ ತತ್ಪಾಠಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥ ಏವೇತಿ ಪೂರ್ವೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ।

ಅಧ್ಯಯನಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವೇ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ತೇಷಾಂ ರಾಜಸೂಯಾದೀನಾಮಿತಿ ಯಾವತ್ ।

ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೀನಾಂ ರಾಜಸೂಯಾದ್ಯಧ್ಯಯನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ತೇಷಾಂ ಸಂಪದೈವ ತತ್ಫಲಪ್ರಾಪ್ತಾವಪಿ ಕಿಂ ಸಿಧ್ಯತಿ ತದಾಹ —

ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಪದಾಮಿತಿ ।

ಕರ್ಮಣಾಮಿವೇತಿ ದೃಷ್ಟಾಂತಾರ್ಥೋಽಪಿಶಬ್ದಃ ।

ತಾಸಾಂ ಫಲವತ್ತ್ವೇ ಫಲಿತಮಾಹ —

ಅತ ಇತಿ ॥೬॥