బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
తృతీయోఽధ్యాయఃప్రథమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
యాజ్ఞవల్క్యేతి హోవాచ కతిభిరయమద్య బ్రహ్మా యజ్ఞం దక్షిణతో దేవతాభిర్గోపాయతీత్యేకయేతి కతమా సైకేతి మమ ఎవేత్యనన్తం వై మనోఽనన్తా విశ్వే దేవా అనన్తమేవ స తేన లోకం జయతి ॥ ౯ ॥
యాజ్ఞవల్క్యేతి హోవాచేతి పూర్వవత్ । అయమ్ ఋత్విక్ బ్రహ్మా దక్షిణతో బ్రహ్మా ఆసనే స్థిత్వా యజ్ఞం గోపాయతి । కతిభిర్దేవతాభిర్గోపాయతీతి ప్రాసఙ్గికమేతద్బహువచనమ్ — ఎకయా హి దేవతయా గోపాయత్యసౌ ; ఎవం జ్ఞాతే బహువచనేన ప్రశ్నో నోపపద్యతే స్వయం జానతః ; తస్మాత్ పూర్వయోః కణ్డికయోః ప్రశ్నప్రతివచనేషు — కతిభిః కతి తిసృభిః తిస్రః — ఇతి ప్రసఙ్గం దృష్ట్వా ఇహాపి బహువచనేనైవ ప్రశ్నోపక్రమః క్రియతే ; అథవా ప్రతివాదివ్యామోహార్థం బహువచనమ్ । ఇతర ఆహ — ఎకయేతి ; ఎకా సా దేవతా, యయా దక్షిణతః స్థిత్వా బ్రహ్మ ఆసనే యజ్ఞం గోపాయతి । కతమా సైకేతి — మన ఎవేతి, మనః సా దేవతా ; మనసా హి బ్రహ్మా వ్యాప్రియతే ధ్యానేనైవ, ‘తస్య యజ్ఞస్య మనశ్చ వాక్చ వర్తనీ తయోరన్యతరాం మనసా సంస్కరోతి బ్రహ్మా’ (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౬ । ౧), (ఛా. ఉ. ౪ । ౧౬ । ౨) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ ; తేన మన ఎవ దేవతా, తయా మనసా హి గోపాయతి బ్రహ్మా యజ్ఞమ్ । తచ్చ మనః వృత్తిభేదేనానన్తమ్ ; వై - శబ్దః ప్రసిద్ధావద్యోతనార్థః ; ప్రసిద్ధం మనస ఆనన్త్యమ్ ; తదానన్త్యాభిమానినో దేవాః ; అనన్తా వై విశ్వే దేవాః — ‘సర్వే దేవా యత్రైకం భవన్తి’ ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరాత్ ; తేన ఆనన్త్యసామాన్యాత్ అనన్తమేవ స తేన లోకం జయతి ॥

దక్షిణత ఆహవనీయస్యేతి శేషః । ప్రాసంగికం బహువచనమిత్యుక్తం ప్రకటయతి —

ఎకయాహీతి ।

జల్పకథా ప్రస్తుతేతి హృది నిధాయ బహూక్తేర్గత్యన్తరమాహ —

అథవేతి ।

మనసో దేవతాత్వం సాధయతి —

మనసేతి ।

వర్తనీ వర్త్మనీ తయోర్వాఙ్మనసయోర్వర్త్మనోరన్యతరాం వాచం మనసా మౌనేన బ్రహ్మా సంస్కరోతి వాగ్విసర్గే ప్రాయశ్చిత్తవిధానాదితి శ్రుత్యన్తరస్యార్థః ।

తథాఽపి కథం సంపదః సిద్ధిస్తత్రాఽఽహ —

తచ్చేతి ।

దేవాః సర్వే యస్మిన్మనస్యేకం భవన్త్యభిన్నత్వం ప్రతిపద్యన్తే తస్మిన్విశ్వదేవదృష్ట్యా భవత్యనన్తలోకప్రాప్తిరితి శ్రుత్యన్తరస్యార్థః ।

అనన్తమేవేత్యాది వ్యాచష్టే —

తేనేతి ।

ఉక్తేన ప్రకారేణేతి యావత్ । తేన మనసి విశ్వదేవదృష్ట్యధ్యాసేనేత్యర్థః । స ఇత్యుపాసకోక్తిః ॥౯॥