బృహదారణ్యకోపనిషద్భాష్యమ్
తృతీయోఽధ్యాయఃప్రథమం బ్రాహ్మణమ్
ఆనన్దగిరిటీకా (బృహదారణ్యక)
 
యాజ్ఞవల్క్యేతి హోవాచ కత్యయమద్యోద్గాతాస్మిన్యజ్ఞే స్తోత్రియాః స్తోష్యతీతి తిస్ర ఇతి కతమాస్తాస్తిస్ర ఇతి పురోనువాక్యా చ యాజ్యా చ శస్యైవ తృతీయా కతమాస్తా యా అధ్యాత్మమితి ప్రాణ ఎవ పురోనువాక్యాపానో యాజ్యా వ్యానః శస్యా కిం తాభిర్జయతీతి పృథివీలోకమేవ పురోనువాక్యయా జయత్యన్తరిక్షలోకం యాజ్యయా ద్యులోకం శస్యయా తతో హ హోతాశ్వల ఉపరరామ ॥ ౧౦ ॥
యాజ్ఞవల్క్యేతి హోవాచేతి పూర్వవత్ । కతి స్తోత్రియాః స్తోష్యతీతి అయముద్గాతా । స్తోత్రియా నామ ఋక్ సామసముదాయః కతిపయానామృచామ్ । స్తోత్రియా వా శస్యా వా యాః కాశ్చన ఋచః, తాః సర్వాస్తిస్ర ఎవేత్యాహ ; తాశ్చ వ్యాఖ్యాతాః — పురోనువాక్యా చ యాజ్యా చ శస్యైవ తృతీయేతి । తత్ర పూర్వముక్తమ్ — యత్కిఞ్చేదం ప్రాణభృత్సర్వం యజతీతి తత్ కేన సామాన్యేనేతి ; ఉచ్యతే — కతమాస్తాస్తిస్ర ఋచః యా అధ్యాత్మం భవన్తీతి ; ప్రాణ ఎవ పురోనువాక్యా, ప - శబ్దసామాన్యాత్ ; అపానో యాజ్యా, ఆనన్తర్యాత్ — అపానేన హి ప్రత్తం హవిః దేవతా గ్రసన్తి, యాగశ్చ ప్రదానమ్ ; వ్యానః శస్యా — ‘అప్రాణన్ననపానన్నృచమభివ్యాహరతి’ (ఛా. ఉ. ౧ । ౩ । ౪) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । కిం తాభిర్జయతీతి వ్యాఖ్యాతమ్ । తత్ర విశేషసమ్బన్ధసామాన్యమనుక్తమిహోచ్యతే, సర్వమన్యద్వ్యాఖ్యాతమ్ ; లోకసమ్బన్ధసామాన్యేన పృథివీలోకమేవ పురోనువాక్యయా జయతి ; అన్తరిక్షలోకం యాజ్యయా, మధ్యమత్వసామాన్యాత్ ; ద్యులోకం శస్యయా ఊర్ధ్వత్వసామాన్యాత్ । తతో హ తస్మాత్ ఆత్మనః ప్రశ్ననిర్ణయాత్ అసౌ హోతా అశ్వల ఉపరరామ — నాయమ్ అస్మద్గోచర ఇతి ॥

పూర్వవదిత్యభిముఖీకరణాయేత్యర్థః । ప్రతివచనముపాదత్తే —

స్తోత్రియా వేతి ।

ప్రగీతమృగ్జాతం స్తోత్రమప్రగీతం శస్త్రమ్ ।

కతమాస్తాస్తిస్ర ఇత్యాదేస్తాత్పర్యమాహ —

తాశ్చేతి ।

ప్రశ్నాన్తరం వృత్తమనూద్యోపాదత్తే —

తత్రేతి ।

యజ్ఞాధికారః సప్తమ్యర్థః ।

పురోనువాక్యాదినా లోకత్రయజయలక్షణం ఫలం కేన సామాన్యేనేత్యపేక్షాయాం సంఖ్యావిశేషేణేత్యుక్తం స్మారయతి —

తదితి ।

అధియజ్ఞే త్రయముక్తం స్మారయిత్వాఽధ్యాత్మవిశేషం దర్శయితుముత్తరో గ్రన్థ ఇత్యాహ —

ఉచ్యత ఇతి ।

ప్రాణాదౌ పురోనువాక్యాదౌ చ పృథివ్యాదిలోకదృష్టిరితి ప్రశ్నపూర్వకమాహ —

కతమా ఇతి ।

అపానే యాజ్యాదృష్టౌ హేత్వన్తరమాహ —

అపానేన హీతి ।

హస్తాద్యాదానవ్యాపారేణేతి యావత్ ।

ప్రాణాపానవ్యాపారవ్యతిరేకేణ శస్త్రప్రయోగస్య శ్రుత్యన్తరే సిద్ధత్వాద్వ్యానే శస్యాదృష్టిరిత్యాహ —

అప్రాణన్నితి ।

తత్ర పురోనువాక్యాదిషు చేతి యావత్ । ఇహేత్యనన్తరవాక్యోక్తిః । సర్వమన్యదితి సంఖ్యాసామాన్యోక్తిః ।

కిం తద్విశేషసంబన్ధసామాన్యం తదాహ —

లోకేతి ।

పృథివీలక్షణేన లోకేన సహ ప్రథమత్వేన సంబన్ధసామాన్యం పురోనువాక్యాయామస్తి తేన తయా పృథివీలోకమేవ ప్రాప్నోతీత్యర్థః । అశ్వలస్య తూష్ణీభావం భజతోఽభిప్రాయమాహ । నాయమితి ॥౧౦॥