స్వమతముక్త్వా మతాన్తరమాహ —

కేచిత్త్వితి ।

సర్వమేవ కర్మేతి శేషః । స్వర్గకామవాక్యే దేహాత్మత్వనివృత్తిర్గోదోహనవాక్యే స్వతన్త్రాధికారనివృత్తిర్నిత్యనైమిత్తికవిధిష్వర్థాన్తరోపదేశేన స్వాభావికప్రవృత్తినిరోధో నిషేధేషు సాక్షాదేవ నైసర్గికప్రవృత్తయో నిరుధ్యన్తే తదేవం సర్వమేవ కర్మకాణ్డం నివృత్తిద్వారేణ మోక్షపరమిత్యర్థః ।

నను శాస్త్రీయాత్కర్మణో హేతోరుత్తరముత్తరం కార్యకరణసంఘాతమతిశయవన్తమాఽగ్రజాత్ప్రతిపద్యమానః సంఘాతాత్పూర్వస్మాన్ముచ్యతే తత్కుతో నివృత్తిపరత్వం కర్మకాణ్డస్యేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

అతః కారణాదితి ।

యద్ధీదముత్తరముత్తరం సాతిశయం ఫలం ప్రాజాపత్యం పదం తదపి ప్రాసాదారోహణక్రమేణ వ్యావృత్తిద్వారా మోక్షమవతారయితుం న తు తత్రైవ ప్రాజాపత్యే పదే శ్రుతేస్తాత్పర్యం తస్యాపి నిరతిశయఫలత్వాభావాదిత్యర్థః ।

ఫలితమాహ —

ఇత్యత ఇతి ।

యస్మాత్పూర్వం పూర్వం పరిత్యజ్యోత్తరముత్తరం ప్రతిపద్యమానస్తత్తన్నివృత్తిద్వారా ముక్త్యర్థమేవ తత్తత్ప్రతిపద్యతే న తు తత్తత్పదప్రాప్త్యర్థమేవ వాక్యం పర్యవసితం తస్యాన్తవత్త్వేనాఫలత్వాత్ । తస్మాద్ద్వైతక్షయపర్యన్తం సర్వోఽపి ఫలవిశేషో మృత్యుగ్రస్తత్వాత్ప్రాసాదారోహణన్యాయేన మోక్షార్థోఽవతిష్ఠతే హిరణ్యగర్భపదప్రాప్త్యా ద్వైతక్షయే తు వస్తుతో మృత్యోరాప్తిమతీత్య పరమాత్మరూపేణ స్థితో ముక్తో భవతి । తథా చ మనుష్యభావాదూర్ధ్వమర్వాక్చ పరమాత్మభావాన్మధ్యే యా తత్తత్పదప్రాప్తిః సా ఖల్వాపేక్షికీ సతీ గౌణీ ముక్తిర్ముఖ్యా తు పూర్వోక్తైవేత్యర్థః ।

సర్వమేతదుత్ప్రేక్షామత్రేణాఽఽరచితం న తు బృహదారణ్యకస్య శ్రుత్యన్తరస్య వాఽర్థ ఇతి దూషయతి —

సర్వమేతదితి ।

సర్వైకత్వలక్షణో మోక్షో బృహదారణ్యకార్థ ఎవాస్మాభిరుచ్యతే తత్కథమస్మదుక్తమబార్హదారణ్యకమితి శఙ్కతే —

నన్వితి ।

అఙ్గీకరోతి —

బాఢమితి ।

అఙ్గీకృతమంశం విశదయతి —

భవతీతి ।

ఎతత్సర్వైకత్వమారణ్యకార్థో భవత్యపీతి యోజనా ।

కథం తర్హి సర్వమేతదబార్హదారణ్యకమిత్యుక్తం తత్రాఽఽహ ।

న త్వితి ।

త్వదుక్తయా రీత్యా కర్మశ్రుతీనాం యథోక్తమోక్షార్థత్వం న ఘటతే తేన సర్వమేతదౌత్ప్రేక్షికం న శ్రౌతమిత్యుక్తమిత్యర్థః ।

కర్మశ్రుతీనాం మోక్షార్థత్వాభావం సమర్థయతే —

యది హీతి ।

తస్మాత్తాసాం న మోక్షార్థతేతి శేషః ।

కిఞ్చ సంసారస్తావద్ధర్మాధర్మహేతుకస్తౌ చ విధినిషేధాధీనౌ తయోశ్చేత్త్వదుక్తరీత్యా మోక్షార్థత్వం తదా హేత్వభావాత్సంసార ఎవ న స్యాదిత్యాహ ।

యది చేతి ।

విధినిషేధయోర్నివృత్తిద్వారా ముక్త్యర్థత్వేఽపి విధ్యాదిజ్ఞానాదనునిష్పాదితో యః కర్మపదార్థస్తస్యాయం స్వభావో యదుత కర్తారమనర్థేన సంయునక్తీతి చోదయతి —

అథేతి ।

మోక్షార్థమపి కర్మకాణ్డం సంసారార్థం భవతీతి సదృష్టాన్తమాహ —

యథేతి ।

ప్రమాణాభావేన పరిహరతి —

నేతి ।

తదేవ వ్యనక్తి —

అద్వైతార్థత్వ ఇతి ।

అన్యస్య బన్ధస్యేతి యావత్ ।

అనుపపత్తిం స్ఫోరయతి —

న ప్రత్యక్షమితి ।

కర్మశ్రుతివాక్యస్యావాన్తరతాత్పర్యం యథాశ్రుతేఽర్థే గృహ్యతే నివృత్తిద్వారా ముక్తౌ తు మహాతాత్పర్యమిత్యఙ్గీకృత్య శఙ్కతే —

ఉభయమితి ।

కృత్రిమాః క్షుద్రాః సరితః కుల్యాస్తాసాం ప్రణయనం శాల్యర్థం పానీయార్థమాచమనీయాద్యర్థం చ ప్రదీపశ్చ ప్రాసాదశోభార్థం కృతో గమనాదిహేతురపి భవతి వృక్షమూలే చ సేచనమనేకార్థం తథా కర్మకాణ్డమనేకార్థమిత్యుపపాదయతి —

కుల్యేతి ।

ఎకస్య వాక్యస్య యథాశ్రుతేనార్థేనార్థవత్వే సంభవతి నాన్యత్ర తాత్పర్యం కల్ప్యం కల్పకాభావాన్న చ త్వదుక్తయా రీత్యాఽనేకార్థత్వలక్షణో ధర్మో వాక్యస్యైకస్యోపపద్యతేఽర్థైకత్వాదేకం వాక్యమితి న్యాయాదితి పరిహరతి —

తన్నైవమితి ।

వాక్యస్యానేకార్థత్వాభావేఽపి తదర్థస్య కర్మణో బన్ధమోక్షాఖ్యానేకార్థత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

న చేతి ।

పరోక్తం దృష్టాన్తం విఘటయతి —

కుల్యేతి ।

విద్యాం చావిద్యాం చేత్యాదయో మన్త్రాః సముచ్చయపరా దృష్టాః సముచ్చయశ్చ కర్మకాణ్డస్య నివృత్తిద్వారా మోక్షార్థత్వమిత్యస్మిన్నర్థే సిద్ధ్యతీతి శఙ్కతే —

యదపీతి ।

కర్మకాణ్డస్యోక్తరీత్యా మోక్షార్థత్వే నాస్తి ప్రమాణమితి పరిహరతి —

అయమేవేతి ।

మన్త్రాణాం సముచ్చయపరత్వాత్తస్య చ యథోక్తార్థాక్షేపకత్వాత్కుతోఽస్యార్థస్య ప్రమాణాగమ్యతేత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

మన్త్రాః పునరితి ।

తేషాం న సముచ్చయపరతేత్యగ్రే వ్యక్తీభవిష్యతీత్యర్థః ।

పరమతాసంభవే స్వమతముపసంహరతి —

తస్మాదితి ।

బన్ధననిరూపణమనుపయోగీత్యాశఙ్క్యాఽఽహ —

తస్మాన్మోక్ష ఇతి ।

యత్తు కర్మకాణ్డం బన్ధాయ ముక్తయే వా న భవతి కిన్త్వన్తరావస్థానకారణమితి తద్దూషయతి —

న చేతి ।

యథా న జాగర్తి న స్వపితీతి విషయగ్రహణచ్ఛిద్రేఽన్తరాలేఽవస్థానం దుర్ఘటం యథా చార్ధం కుకుట్యాః పాకార్థమర్ధఞ్చ ప్రసవాయేతి కౌశలం నోపలభ్యతే తథా కర్మకాణ్డం న బన్ధాయ నాపి సాక్షాన్మోక్షాయేతి వ్యాఖ్యానం కర్తుం న జానీమ ఇత్యర్థః ।

యత్తు శ్రుతిరేవోత్తరోత్తరపదప్రాప్త్యభిధానవ్యాజేన మోక్షో పురుషమవతారయతీతి తత్రాఽఽహ —

యత్త్వితి ।

మృత్యోరాప్తిమతీత్య ముచ్యత ఇత్యుక్త్వా యదేతద్గ్రహాతిగ్రహవచనం తదయం సర్వః సాధ్యసాధనలక్షణో బన్ధ ఇత్యనేనాభిప్రాయేణోచ్యతే తస్యార్థేన మృర్త్యుపదార్థేనాన్వయదర్శనాదత యోజనా ।

అర్థసంబన్ధాదిత్యుక్తం స్ఫుటయతి —

గ్రహాతిగ్రహావినిర్మోకాదితి ।

ఎషా హి శ్రుతిర్బన్ధమేవ ప్రతిపాదయతి న తు మోక్షే పురుషమవతారయతీతి భావః ।

నను పురుషస్యాపేక్షితో మోక్షః ప్రతిపాద్యతాం కిమిత్యనర్థాత్మా బన్ధః ప్రతిపాద్యతే తత్రాఽఽహ —

నిగడే హీతి ।

బన్ధజ్ఞానం వినా తతో విశ్లేషాయోగాన్ముముక్షోః సప్రయోజకబన్ధజ్ఞానార్థత్వేనాన్తరబ్రాహ్మణప్రవృత్తిరిత్యుపసంహరతి —

తస్మాదితి ।