ப்³ருஹதா³ரண்யகோபநிஷத்³பா⁴ஷ்யம்
த்ருதீயோ(அ)த்⁴யாய:த்³விதீயம் ப்³ராஹ்மணம்
ஆநந்த³கி³ரிடீகா (ப்³ருஹதா³ரண்யக)
 
யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச யதி³த³ம் ஸர்வம் ம்ருத்யோரந்நம் கா ஸ்வித்ஸா தே³வதா யஸ்யா ம்ருத்யுரந்நமித்யக்³நிர்வை ம்ருத்யு: ஸோ(அ)பாமந்நமப புநர்ம்ருத்யும் ஜயதி ॥ 10 ॥
உபஸம்ஹ்ருதேஷு க்³ரஹாதிக்³ரஹேஷ்வாஹ புந: — யாஜ்ஞவல்க்யேதி ஹோவாச । யதி³த³ம் ஸர்வம் ம்ருத்யோரந்நம் — யதி³த³ம் வ்யாக்ருதம் ஸர்வம் ம்ருத்யோரந்நம் , ஸர்வம் ஜாயதே விபத்³யேத ச க்³ரஹாதிக்³ரஹலக்ஷணேந ம்ருத்யுநா க்³ரஸ்தம் — கா ஸ்வித் கா நு ஸ்யாத் ஸா தே³வதா, யஸ்யா தே³வதாயா ம்ருத்யுரப்யந்நம் ப⁴வேத் — ‘ம்ருத்யுர்யஸ்யோபஸேசநம்’ (க. உ. 1 । 2 । 25) இதி ஶ்ருத்யந்தராத் । அயமபி⁴ப்ராய: ப்ரஷ்டு: — யதி³ ம்ருத்யோர்ம்ருத்யும் வக்ஷ்யதி, அநவஸ்தா² ஸ்யாத் ; அத² ந வக்ஷ்யதி, அஸ்மாத்³க்³ரஹாதிக்³ரஹலக்ஷணாந்ம்ருத்யோ: மோக்ஷ: நோபபத்³யதே ; க்³ரஹாதிக்³ரஹம்ருத்யுவிநாஶே ஹி மோக்ஷ: ஸ்யாத் ; ஸ யதி³ ம்ருத்யோரபி ம்ருத்யு: ஸ்யாத் ப⁴வேத் க்³ரஹாதிக்³ரஹலக்ஷணஸ்ய ம்ருத்யோர்விநாஶ: — அத: து³ர்வசநம் ப்ரஶ்நம் மந்வாந: ப்ருச்ச²தி ‘கா ஸ்வித்ஸா தே³வதா’ இதி । அஸ்தி தாவந்ம்ருத்யோர்ம்ருத்யு: ; நநு அநவஸ்தா² ஸ்யாத் — தஸ்யாப்யந்யோ ம்ருத்யுரிதி — நாநவஸ்தா², ஸர்வம்ருத்யோ: ம்ருத்ய்வந்தராநுபபத்தே: ; கத²ம் புநரவக³ம்யதே — அஸ்தி ம்ருத்யோர்ம்ருத்யுரிதி ? த்³ருஷ்டத்வாத் ; அக்³நிஸ்தாவத் ஸர்வஸ்ய த்³ருஷ்டோ ம்ருத்யு:, விநாஶகத்வாத் , ஸோ(அ)த்³பி⁴ர்ப⁴க்ஷ்யதே, ஸோ(அ)க்³நி: அபாமந்நம் , க்³ருஹாண தர்ஹி அஸ்தி ம்ருத்யோர்ம்ருத்யுரிதி ; தேந ஸர்வம் க்³ரஹாதிக்³ரஹஜாதம் ப⁴க்ஷ்யதே ம்ருத்யோர்ம்ருத்யுநா ; தஸ்மிந்ப³ந்த⁴நே நாஶிதே ம்ருத்யுநா ப⁴க்ஷிதே ஸம்ஸாராந்மோக்ஷ உபபந்நோ ப⁴வதி ; ப³ந்த⁴நம் ஹி க்³ரஹாதிக்³ரஹலக்ஷணமுக்தம் ; தஸ்மாச்ச மோக்ஷ உபபத்³யத இத்யேதத்ப்ரஸாதி⁴தம் । அத: ப³ந்த⁴மோக்ஷாய புருஷப்ரயாஸ: ஸப²லோ ப⁴வதி ; அதோ(அ)பஜயதி புநர்ம்ருத்யும் ॥

ப்ரதீகமாதா³ய வ்யாசஷ்டே —

யதி³த³மிதி ।

யதி³த³ம் வ்யாக்ருதம் ஜக³த்ஸர்வம் ம்ருத்யோரந்நமிதி யோஜநா ।

தஸ்ய தத³ந்நத்வம் ஸாத⁴யதி —

ஸர்வமிதி ।

ம்ருத்யோரந்நத்வஸம்பா⁴வநாயாம் ஶ்ருத்யந்தரம் ஸம்வாத³யதி —

ஸர்வமிதி ।

ம்ருத்யோர்ம்ருத்யுமதி⁴க்ருத்ய ப்ரஶ்நஸ்ய கரடத³ந்தநிரூபணவத³ப்ரயோஜநத்வமாஶங்க்யா(அ)(அ)ஹ —

அயமிதி ।

ஸத்யேவ க்³ரஹாதிக்³ரஹலக்ஷணே ம்ருத்யௌ மோக்ஷோ ப⁴வி(அ)ஷ்யதீதி சேந்நேத்யாஹ —

க்³ரஹேதி ।

அஸ்து தர்ஹி க்³ரஹாதிக்³ரஹநாஶே முக்திரித்யத ஆஹ —

ஸ யதீ³தி ।

ந ச ம்ருத்யோர்ம்ருத்யுரஸ்த்யநவஸ்தா²நாதி³த்யுக்தமிதி பா⁴வ: । பக்ஷே(அ)நவஸ்தா²நாத்பக்ஷே சாமுக்தேரித்யத: ஶப்³தா³ர்த²: ।

அஸ்திபக்ஷம் பரிக்³ருஹ்ணாதி —

அஸ்தி தாவதி³தி ।

ம்ருத்யோர்ம்ருத்யுர்ப்³ரஹ்மாத்மஸாக்ஷாத்காரோ விவக்ஷிதஸ்தஸ்யாப்யந்யோ ம்ருத்யுரஸ்தி சேத³நவஸ்தா² நாஸ்தி சேத்தத்³தே⁴த்வஜ்ஞாநஸ்யாபி ஸ்தி²தேரமுக்திரிதி ஶங்கதே —

நந்விதி ।

தத்ராஸ்திபக்ஷம் பரிக்³ருஹ்ய பரிஹரதி —

நாநவஸ்தே²தி ।

யதோ²க்தஸ்ய ம்ருத்யோ: ஸ்வபரவிரோதி⁴த்வாந்ந கிஞ்சித³வத்³யமித்யர்த²: ।

உக்தம் பக்ஷம் ப்ரஶ்நத்³வாரா ப்ரமாணாரூட⁴ம் கரோதி —

கத²மிதி ।

த்³ருஷ்டத்வம் ஸ்பஷ்டயதி —

அக்³நிஸ்தாவதி³தி ।

த்³ருஷ்டத்வப²லமாசஷ்டே —

க்³ருஹாணேதி ।

தஸ்ய கார்யம் கத²யதி —

தேநேதி ।

அப புநர்ம்ருத்யும் ஜயதீத்யஸ்ய பாதநிகாம் கரோதி —

தஸ்மிந்நிதி ।

உக்தமேவ வ்யக்தீகரோதி —

ப³ந்த⁴நம் ஹீதி ।

ப்ரஸாதி⁴தம் ம்ருத்யோரபி ம்ருத்யுரஸ்தீதி ப்ரத³ர்ஶநேநேதி ஶேஷ: ।

மோக்ஷோபபத்தௌ ப²லிதமாஹ —

அத இதி ।

புருஷப்ரயாஸ: ஶமாதி³பூர்வகஶ்ரவணாதி³: ।

தத்ப²லஸ்ய ஜ்ஞாநஸ்ய ப²லம் த³ர்ஶயந்வாக்யம் யோஜயதி —

அத இதி ।

ஜ்ஞாநம் பஞ்சம்யர்த²: ॥10 ॥